DOI Artikel:
Omilanowska-Kiljańczyk, Małgorzata: Edouard André i jego realizacje ogrodowe w Polsce i na Litwie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0206
200
MAŁGORZATA OMILANOWSK.A
przejścia pomiędzy światem porządku, będącego wynikiem przemyślanej działalności twórczej artysty,
a światem natury6.
Za pierwszą realizację w tym stylu uważany jest holenderski park w Weldam, założony w 1886 r. Naj-
większą sławę Edouardowi André przyniosły projekty parków w Montpellier, Monte Carlo, Luksemburgu,
na Maderze, licznych parków rezydencjonalnych we Francji czy projekt ogromnego zespołu w Montevideo.
Projektował parki publiczne i prywatne w Kairze, Aleksandrii i Luksorze, na Kubie, w Bułgarii, Konstanty-
nopolu i na Krymie. Pracował dla Rothschildów w Wiedniu i księcia Davidova w Obradzie. Bardzo dużo
podróżował, zwiedzał znane założenia parkowe i oglądał wszystkie wielkie wystawy ogrodnicze, utrzymując
kontakty ze znanymi ogrodnikami europejskimi, m.in. z Hoserami w Warszawie.
Edouard André przyjmował też zlecenia polskich rodzin arystokratycznych, założył takich parków sześć:
dwa na ziemiach zaboru pruskiego w Samostrzelu dla Bnińskich i w Potulicach dla Anieli Potulickiej oraz
cztery na Litwie, dla Tyszkiewiczów: w podwileńskim Landwarowie (Lentvaris), Zatroczu (Użutrakis), Wace
(Тгакц Voké) oraz nadbałtyckiej Połądze (Palanga). Prace Edouarda André dla zleceniodawców z Polski
i Litwy nie zostały wspomniane w obszernym nekrologu opublikowanym w „Revue Horticole", w którym
wymieniono ponad 60 jego dzieł7. W konsekwencji nie ma ich w oeuvre w żadnym z biogramów artysty
opublikowanych do lat 90. XX w. W literaturze natomiast polskiej nazwisko Edouarda André od dawna wią-
zano z parkiem w Samostrzelu, aczkolwiek udział Francuza uważany był do tej pory za niepotwierdzony
źródłowo8. Znane były też jego prace w rezydencjach tyszkiewiczowskich na Litwie9. W dotychczasowej
literaturze naukowej nie wiązano jednak nazwiska André z parkiem w Potulicach.
Litewskie parki są już od lat przedmiotem zainteresowania tamtejszych badaczy, którym udało się usta-
lić wiele ważnych szczegółów dotyczących tych zleceń10. Dzięki nawiązaniu współpracy z wnuczką Edouarda
André, Florence André (Kaeppelin), uzyskali dostęp do francuskich archiwów i opublikowali zachowane
w spuściźnie po architekcie projekty parków w Landwarowie i w Połądze". Regimantas Pilkauskas wydał
także korespondencję Edouarda André z Feliksem Tyszkiewiczem z 1904 r. (niewnoszącą jednak bezpośrednio
niczego do dziejów parku) oraz dwie wizytówki André z listami referencyjnymi najważniejszych realizacji12.
6 Ibidem; por. także G. G r o m o rt, L 'art des Jardins. Une courte étude d'ensemble sur l'art de la composition des jardins
d'après des exemples empruntés à ses manifestations les plus brillantes, Paris 1953 [reprint 1983], s. 379-381 ; I. Jarosz, Powrót
do tendencji formalnych w polskim piśmiennictwie o ogrodach na tle przemian w sztuce ogrodowej wybranych krajów Europy
Zachodniej i Ameryki Północnej, „Modus", V, 2004, s. 115-156.
7 Boi s, op. cit., s. 485-492.
8 Informacja o udziale André w pracach w Samostrzelu w: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11, z. 20: Wyrzysk, Naklo
i okolice, T. Chrzanowski i M. Kornecki, Warszawa 1980, s. 4CM12. Informacja podawana w wątpliwość m.in. w: A. Wędz-
ie i, Przeszłość krajeńskich rezydencji ziemiańskich na przykładzie Samostrzeła, [w:] Dziedzictwo kulturowe na Krajnie i Pałukach.
Wybrane problemy z dziejów Krajny Nakielskiej, Nakło 2004, s. 207.
9 J. Drège, Ogrody w Polsce, [w:] Wielka Powszechna Encyklopedia Ilustrowana, Warszawa 1912; S. Karwowski,
Połąga i Kretynga, Poznań 1913, s. 9; G. Ciołek, Ogrody polskie. Warszawa 1978 [I wyd. 1954], s. 208. Ciołek podał błędną
nazwę jednego z parków, pisząc Warka zamiast Waka, nie wymienia też na liście litewskich realizacji André parku w Połądze.
R. A f t a n a z y, Materiały do dziejów rezydencji. Warszawa 1987, t. 3, s. 134-137, 230-234; t. 4, s. 212-213, 450; T. G r y g i e 1,
Pałac Tyszkiewiczów w Zatroczu, „Lituano-Slavica Posnaniensia Studia Historiae Artium", V, 1992, s. 243-256.
10 V. D e v e i к i e n ë, S. D e v e i к i s, Eduardas André ir Lietuva, „Mokslas ir gyvenimas", 1990, nr 11, s. 27-28, nr 12,
s. 9-11 ; E. В r u n d z a i t è, Use of Ed. André créative principles in Lithuanian parks, [w:] Paradise on Earth. The gardens oj XXI
century, 33 rd IFLA World Congress Proceedings, Florence, 12-15 October, 1996, s. 154-158; Lietuvos architektûros istorija, t. 3,
red. N. L u к ś i o n y t è-Т o 1 v a i ś i e n è i in., Vilnius 1987, s. 349-351 ; F. And r é-K a e p p e 1 i n, Praneśimas apie Edouardq
André, [w:] Lietuvos źeldynij ateitis, „Acta Academiae Artium Vilnensis" 23, Vilnius 2001, s. 41-44; E. В r u n d z a i t è-B a 11 r u s,
Edouardo André kûrybos principia Lietuvos parkuose, [w:] ibidem, s. 69-70; R. P i 1 к a u s к a s, Parko autentiśkumo beieśkant, [w:]
ibidem, s. 49-67; i d e m, Les travaux d'Edouard André et l'architecture des jardins en Lithuanie, [w:] Edouard André (1840-1911)...,
s. 241-244; A. S e b e с к a s, V. D e v e i к i e n è, S. D e v e i к i s, Les plantations du parc de Palanga en Lithuanie: les choix
d'Edouard André, [w:] ibidem, s. 245-250; S. S t r o p u s, Vadovas po Palangos Botanikos Parką, Vilnius 2001 ; L. J a n u ś к e v i ć i u s,
Lietuvos parkai, Kaunas 2004, s. 218-221 [Landwarowo], 260-263 [Połąga], 376-379 [Waka], s. 384-389 [Zatrocze]; F. André-
-O 1 i v i e r, V Deveikienè, S. D e v e i к i s, Edouardo André kûrybos paveldas Vilnious miesto plétros kontekste, „Urbanistika
ir Architektura", XXX, 2006, nr l, s. 38-46.
11 Oba projekty zachowane w zbiorach École nationale supérieure d'horticulture de Versailles. Projekt parku w Połądze pu-
blikowany w: „Keliones ir pramogos", 1999, nr 5 (10). Projekt parku w Landwarowie publikowany w: Lietuvos źe/dynu ateitis,
„Acta Academiae Artium Vilnensis", 23, Vilnius 2001, tabl. III.
12 Zarówno listy jak i wizytówka znajdują się w zbiorach prywatnych. Por. przyp. 14 oraz: Pilkauskas, Parko..., s. 53
i 55. O ujawnieniu tych dokumentów wspominałam już w: M. O m i 1 a n o w s к a. Projekty Franza Schwechtena, Edouarda Andre
i Stanisława Witkiewicza dla Polqgi, „Biuletyn Historii Sztuki", 68, 2006, nr 2, s. 197-225, tu s. 201.
MAŁGORZATA OMILANOWSK.A
przejścia pomiędzy światem porządku, będącego wynikiem przemyślanej działalności twórczej artysty,
a światem natury6.
Za pierwszą realizację w tym stylu uważany jest holenderski park w Weldam, założony w 1886 r. Naj-
większą sławę Edouardowi André przyniosły projekty parków w Montpellier, Monte Carlo, Luksemburgu,
na Maderze, licznych parków rezydencjonalnych we Francji czy projekt ogromnego zespołu w Montevideo.
Projektował parki publiczne i prywatne w Kairze, Aleksandrii i Luksorze, na Kubie, w Bułgarii, Konstanty-
nopolu i na Krymie. Pracował dla Rothschildów w Wiedniu i księcia Davidova w Obradzie. Bardzo dużo
podróżował, zwiedzał znane założenia parkowe i oglądał wszystkie wielkie wystawy ogrodnicze, utrzymując
kontakty ze znanymi ogrodnikami europejskimi, m.in. z Hoserami w Warszawie.
Edouard André przyjmował też zlecenia polskich rodzin arystokratycznych, założył takich parków sześć:
dwa na ziemiach zaboru pruskiego w Samostrzelu dla Bnińskich i w Potulicach dla Anieli Potulickiej oraz
cztery na Litwie, dla Tyszkiewiczów: w podwileńskim Landwarowie (Lentvaris), Zatroczu (Użutrakis), Wace
(Тгакц Voké) oraz nadbałtyckiej Połądze (Palanga). Prace Edouarda André dla zleceniodawców z Polski
i Litwy nie zostały wspomniane w obszernym nekrologu opublikowanym w „Revue Horticole", w którym
wymieniono ponad 60 jego dzieł7. W konsekwencji nie ma ich w oeuvre w żadnym z biogramów artysty
opublikowanych do lat 90. XX w. W literaturze natomiast polskiej nazwisko Edouarda André od dawna wią-
zano z parkiem w Samostrzelu, aczkolwiek udział Francuza uważany był do tej pory za niepotwierdzony
źródłowo8. Znane były też jego prace w rezydencjach tyszkiewiczowskich na Litwie9. W dotychczasowej
literaturze naukowej nie wiązano jednak nazwiska André z parkiem w Potulicach.
Litewskie parki są już od lat przedmiotem zainteresowania tamtejszych badaczy, którym udało się usta-
lić wiele ważnych szczegółów dotyczących tych zleceń10. Dzięki nawiązaniu współpracy z wnuczką Edouarda
André, Florence André (Kaeppelin), uzyskali dostęp do francuskich archiwów i opublikowali zachowane
w spuściźnie po architekcie projekty parków w Landwarowie i w Połądze". Regimantas Pilkauskas wydał
także korespondencję Edouarda André z Feliksem Tyszkiewiczem z 1904 r. (niewnoszącą jednak bezpośrednio
niczego do dziejów parku) oraz dwie wizytówki André z listami referencyjnymi najważniejszych realizacji12.
6 Ibidem; por. także G. G r o m o rt, L 'art des Jardins. Une courte étude d'ensemble sur l'art de la composition des jardins
d'après des exemples empruntés à ses manifestations les plus brillantes, Paris 1953 [reprint 1983], s. 379-381 ; I. Jarosz, Powrót
do tendencji formalnych w polskim piśmiennictwie o ogrodach na tle przemian w sztuce ogrodowej wybranych krajów Europy
Zachodniej i Ameryki Północnej, „Modus", V, 2004, s. 115-156.
7 Boi s, op. cit., s. 485-492.
8 Informacja o udziale André w pracach w Samostrzelu w: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11, z. 20: Wyrzysk, Naklo
i okolice, T. Chrzanowski i M. Kornecki, Warszawa 1980, s. 4CM12. Informacja podawana w wątpliwość m.in. w: A. Wędz-
ie i, Przeszłość krajeńskich rezydencji ziemiańskich na przykładzie Samostrzeła, [w:] Dziedzictwo kulturowe na Krajnie i Pałukach.
Wybrane problemy z dziejów Krajny Nakielskiej, Nakło 2004, s. 207.
9 J. Drège, Ogrody w Polsce, [w:] Wielka Powszechna Encyklopedia Ilustrowana, Warszawa 1912; S. Karwowski,
Połąga i Kretynga, Poznań 1913, s. 9; G. Ciołek, Ogrody polskie. Warszawa 1978 [I wyd. 1954], s. 208. Ciołek podał błędną
nazwę jednego z parków, pisząc Warka zamiast Waka, nie wymienia też na liście litewskich realizacji André parku w Połądze.
R. A f t a n a z y, Materiały do dziejów rezydencji. Warszawa 1987, t. 3, s. 134-137, 230-234; t. 4, s. 212-213, 450; T. G r y g i e 1,
Pałac Tyszkiewiczów w Zatroczu, „Lituano-Slavica Posnaniensia Studia Historiae Artium", V, 1992, s. 243-256.
10 V. D e v e i к i e n ë, S. D e v e i к i s, Eduardas André ir Lietuva, „Mokslas ir gyvenimas", 1990, nr 11, s. 27-28, nr 12,
s. 9-11 ; E. В r u n d z a i t è, Use of Ed. André créative principles in Lithuanian parks, [w:] Paradise on Earth. The gardens oj XXI
century, 33 rd IFLA World Congress Proceedings, Florence, 12-15 October, 1996, s. 154-158; Lietuvos architektûros istorija, t. 3,
red. N. L u к ś i o n y t è-Т o 1 v a i ś i e n è i in., Vilnius 1987, s. 349-351 ; F. And r é-K a e p p e 1 i n, Praneśimas apie Edouardq
André, [w:] Lietuvos źeldynij ateitis, „Acta Academiae Artium Vilnensis" 23, Vilnius 2001, s. 41-44; E. В r u n d z a i t è-B a 11 r u s,
Edouardo André kûrybos principia Lietuvos parkuose, [w:] ibidem, s. 69-70; R. P i 1 к a u s к a s, Parko autentiśkumo beieśkant, [w:]
ibidem, s. 49-67; i d e m, Les travaux d'Edouard André et l'architecture des jardins en Lithuanie, [w:] Edouard André (1840-1911)...,
s. 241-244; A. S e b e с к a s, V. D e v e i к i e n è, S. D e v e i к i s, Les plantations du parc de Palanga en Lithuanie: les choix
d'Edouard André, [w:] ibidem, s. 245-250; S. S t r o p u s, Vadovas po Palangos Botanikos Parką, Vilnius 2001 ; L. J a n u ś к e v i ć i u s,
Lietuvos parkai, Kaunas 2004, s. 218-221 [Landwarowo], 260-263 [Połąga], 376-379 [Waka], s. 384-389 [Zatrocze]; F. André-
-O 1 i v i e r, V Deveikienè, S. D e v e i к i s, Edouardo André kûrybos paveldas Vilnious miesto plétros kontekste, „Urbanistika
ir Architektura", XXX, 2006, nr l, s. 38-46.
11 Oba projekty zachowane w zbiorach École nationale supérieure d'horticulture de Versailles. Projekt parku w Połądze pu-
blikowany w: „Keliones ir pramogos", 1999, nr 5 (10). Projekt parku w Landwarowie publikowany w: Lietuvos źe/dynu ateitis,
„Acta Academiae Artium Vilnensis", 23, Vilnius 2001, tabl. III.
12 Zarówno listy jak i wizytówka znajdują się w zbiorach prywatnych. Por. przyp. 14 oraz: Pilkauskas, Parko..., s. 53
i 55. O ujawnieniu tych dokumentów wspominałam już w: M. O m i 1 a n o w s к a. Projekty Franza Schwechtena, Edouarda Andre
i Stanisława Witkiewicza dla Polqgi, „Biuletyn Historii Sztuki", 68, 2006, nr 2, s. 197-225, tu s. 201.