DOI article:
Omilanowska-Kiljańczyk, Małgorzata: Edouard André i jego realizacje ogrodowe w Polsce i na Litwie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0216
210
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
13. Potulice, pałac i ogród formalny przed fasadą. Fot. ok. 1912, repr. z: L. Durczy-
kiewicz, Dwoiy polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912
Nie wiadomo, jak długo trwały prace przy przekształceniu parku w Potulicach, ale opublikowane
w 1912 r. fotografie pałacu wraz z najbliższym otoczeniem ukazują już ukończone założenie wraz z wznie-
sioną wówczas oranżerią na przedłużeniu skrzydła bocznego41. Dotychczasowe badania nie doprowadziły
do ujawnienia projektu parku, a historyczna dokumentacja fotograficzna jest bardzo skąpa. W czasie II wojny
światowej, na terenie parku Niemcy zbudowali obóz koncentracyjny, na miejscu którego po wojnie powstało
więzienie i osiedle dla jego pracowników. Większość parku przestała istnieć, a niewielkie pozostałości nie
pozwalają na precyzyjną rekonstrukcję całego założenia.
Pałac w Potulicach powstał niemal przy krawędzi wysokiej skarpy nadnoteckiej, frontem zwrócony na
południe, a elewacją ogrodową ku rozległej dolinie Noteci rozciągającej się u stóp skarpy. Nieopodal, na
południowy wschód od pałacu, z inicjatywy Potulickiego powstała w 1868 r. kaplica, której projekt był dzie-
łem Leandra Marconiego42. André mógł wykorzystywać elementy istniejącego wcześniej założenia roman-
tycznego, ale zaproponował nowe rozwiązanie, stosując, tak jak w przypadku innych parków, style mixte.
Artysta pozostawił przed fasadą pałacu istniejący wcześniej szeroki, niski, prostokątny taras. Przed nim zało-
żył ozdobiony kolistą fontanną pośrodku ogród regularny (il. 13), o nietypowym, zbliżonym do trapezu
kształcie, którego szeroką podstawę stanowił podjazd poprowadzony wzdłuż krawędzi tego tarasu, a boki
wyznaczały skośne drogi podjazdowe, zbliżające się do siebie, jednak niełączące się w jedną aleję, ale prze-
chodzące w dwie równoległe, bliźniacze aleje, wiodące do drogi Bydgoszcz-Nakło (il. 14). Pomiędzy ale-
jami utworzono w ten sposób długi gazon. Rozwiązanie takie André omawiał już w swoim traktacie, uwa-
żając je za właściwie w odniesieniu do pałaców o niesymetrycznym układzie brył43.
Od wschodu przed elewacją skrzydła bocznego i oranżerii urządzony został sporych rozmiarów pro-
stokątny ogród (il. 15), o którym nic nie wiadomo, ale przypuszczać można, że miał także charakter regu-
larny z geometrycznymi parterami. Fotografia z 1912 r. pozwala rozpoznać starannie rozplanowany taras
widokowy przed elewacją północną pałacu, ozdobiony kolistą fontanną pośrodku, murkami i kwiatami
w donicach, kończący się na krawędzi skarpy, skąd rozciągał się bajeczny widok na całą dolinę rzeki44.
Znacznie trudniej odtworzyć przebieg alei i pierwotne nasadzenia parku krajobrazowego. Jedna z alei
prowadziła z pałacu do kaplicy. Czytelna jest także aleja kasztanowa biegnąca ze wschodu na zachód wzdłuż
południowej krawędzi ogrodu regularnego, jednak wielokrotne dzikie wycinki i przypadkowe nasadzenia
powojenne całkowicie zatarły charakter ocalałych fragmentów parku.
L. Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11, z. 3, s. 65.
A n d r é, L'art des jardins...s. 347-349, fig. 102.
Durczykiewicz, op. cit.
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
13. Potulice, pałac i ogród formalny przed fasadą. Fot. ok. 1912, repr. z: L. Durczy-
kiewicz, Dwoiy polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912
Nie wiadomo, jak długo trwały prace przy przekształceniu parku w Potulicach, ale opublikowane
w 1912 r. fotografie pałacu wraz z najbliższym otoczeniem ukazują już ukończone założenie wraz z wznie-
sioną wówczas oranżerią na przedłużeniu skrzydła bocznego41. Dotychczasowe badania nie doprowadziły
do ujawnienia projektu parku, a historyczna dokumentacja fotograficzna jest bardzo skąpa. W czasie II wojny
światowej, na terenie parku Niemcy zbudowali obóz koncentracyjny, na miejscu którego po wojnie powstało
więzienie i osiedle dla jego pracowników. Większość parku przestała istnieć, a niewielkie pozostałości nie
pozwalają na precyzyjną rekonstrukcję całego założenia.
Pałac w Potulicach powstał niemal przy krawędzi wysokiej skarpy nadnoteckiej, frontem zwrócony na
południe, a elewacją ogrodową ku rozległej dolinie Noteci rozciągającej się u stóp skarpy. Nieopodal, na
południowy wschód od pałacu, z inicjatywy Potulickiego powstała w 1868 r. kaplica, której projekt był dzie-
łem Leandra Marconiego42. André mógł wykorzystywać elementy istniejącego wcześniej założenia roman-
tycznego, ale zaproponował nowe rozwiązanie, stosując, tak jak w przypadku innych parków, style mixte.
Artysta pozostawił przed fasadą pałacu istniejący wcześniej szeroki, niski, prostokątny taras. Przed nim zało-
żył ozdobiony kolistą fontanną pośrodku ogród regularny (il. 13), o nietypowym, zbliżonym do trapezu
kształcie, którego szeroką podstawę stanowił podjazd poprowadzony wzdłuż krawędzi tego tarasu, a boki
wyznaczały skośne drogi podjazdowe, zbliżające się do siebie, jednak niełączące się w jedną aleję, ale prze-
chodzące w dwie równoległe, bliźniacze aleje, wiodące do drogi Bydgoszcz-Nakło (il. 14). Pomiędzy ale-
jami utworzono w ten sposób długi gazon. Rozwiązanie takie André omawiał już w swoim traktacie, uwa-
żając je za właściwie w odniesieniu do pałaców o niesymetrycznym układzie brył43.
Od wschodu przed elewacją skrzydła bocznego i oranżerii urządzony został sporych rozmiarów pro-
stokątny ogród (il. 15), o którym nic nie wiadomo, ale przypuszczać można, że miał także charakter regu-
larny z geometrycznymi parterami. Fotografia z 1912 r. pozwala rozpoznać starannie rozplanowany taras
widokowy przed elewacją północną pałacu, ozdobiony kolistą fontanną pośrodku, murkami i kwiatami
w donicach, kończący się na krawędzi skarpy, skąd rozciągał się bajeczny widok na całą dolinę rzeki44.
Znacznie trudniej odtworzyć przebieg alei i pierwotne nasadzenia parku krajobrazowego. Jedna z alei
prowadziła z pałacu do kaplicy. Czytelna jest także aleja kasztanowa biegnąca ze wschodu na zachód wzdłuż
południowej krawędzi ogrodu regularnego, jednak wielokrotne dzikie wycinki i przypadkowe nasadzenia
powojenne całkowicie zatarły charakter ocalałych fragmentów parku.
L. Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11, z. 3, s. 65.
A n d r é, L'art des jardins...s. 347-349, fig. 102.
Durczykiewicz, op. cit.