DOI article:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0177
KRYPTOPORTRETY POLSKICH WŁADCÓW W MALARSTWIE SAKRALNYM XVII I XVIII WIEKU
171
6. Autor nieokreślony, Wykupienie ciała św. Wojciecha, fragment ilustr. 5
z dworem króla Bolesława-Władysława IV. Fot. autor
z Lowanium zasłynął jako główny przeciwnik rodzajowości i anegdotyczności sztuki w służbie Kościoła21.
Synod krakowski z 1621 roku przestrzegał przed malowaniem obrazów „nie rytualnie", wizerunków osób
świętych „kształtem zbytecznie światowym, zwłaszcza cudzoziemskim, świeckim", zalecając wybór stroju
„najskromniejszego" i „najwstydliwszego". Co ważne, ogłoszono wówczas, iż obrazy umieszczone we
wnętrzach kościelnych „nie mogą przedstawiać twarzy człowieka jeszcze żyjącego"22. Praktyka mijała się
jednak często z tymi wytycznymi, uchylając furtkę dla elementów subiektywnych i nie zawsze kanonicz-
nych, choćby dla niezaaprobowanego przez sobór trydencki typu Marii w płaszczu opiekuńczym.
Tak niepokojące wówczas Kościół zjawisko wiązało się z zagadnieniem portretu z figurami aktyw-
nymi23. „Efekt chóru" wiązał się z wprowadzeniem w obręb wyobrażenia postaci niebiorących udziału
w akcji, lecz spełniających funkcję komentatorów i mediatorów. Na obrazie Hołd Trzech Króli z Muzeum
Archidiecezjalnego w Poznaniu takim patronem (l'istrione, il menestrello, il giocoliere, il giullare)24, peł-
niącym jednocześnie rolę introductio, okazuje się sam król Władysław IV Waza (il. 1). Zaskakuje język
ciała modela, jego postawa, a zwłaszcza złożona retoryka egzaltowanego gestu25, oparta na połączeniu
„gestu indeksowego" z „obrazowym" (pictorial gesture), charakterystycznym dla sztuki mimów26. Według
Retoryki Kwintyliana instrumentem gestykulacji powinna być przede wszystkim prawica (podnoszona
nie wyżej niż poziom wzroku i nie niżej niż klatka piersiowa); lewa ręka miała spełniać jedynie funkcję
pomocniczą27. Demonstracyjne używanie palca wskazującego wyrażało działanie rozumu, „pojętliwość".
Z pozycji sugerującej wychodzenie z tylnej sceny teatralnej, w tradycji elżbietańskiej zastrzeżonej dla bieżą-
cego komentarza, monarcha zdaje się uwypuklać rozumowy aspekt procesu wiary, bynajmniej nie maskując
przy tym środków perswazji ukierunkowanych na zmysły i uczucia a wszystko to w atmosferze maniery -
stycznej dworności. Podobny zabieg zastosował Bartłomiej Strobel młodszy, modelując postać młodzieńca
21 J.S. Pasierb, Malarz gdański Herman Han, Warszawa 1974, s. 212.
22 M. Skrudlik, Królowa Korony Polskiej. Szkice z historii malarstwa i kultu Bogarodzicy w Polsce, Lwów 1930, s. 10 i п.;
Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500-1600..., s. 431.
23 Jensen Adams, op. cit., s. 79, 98-112, 160-210.
24 Р. В i g n a m i, Storia del costume teatrale. Oggetti per esibirsi nello spettacolo e in società, Roma 2005, s. 46 i п.
25 A. С h a s t e 1, Gesture in Painting: Problems in Semiology, „Renaissance and Reformation", 10, 1986, s. 1-22; P. Mrozow-
ski, Gest portretowy w gotyckiej rzeźbie nagrobnej w Polsce, [w:] Portret. Funkcja - forma - symbol. Materiały Sesji Stowarzyszenia
Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1986, Warszawa 1990, s. 333-349, zwłaszcza 344-345.
26 P. Ekman, W.V. F r i e s e n, Hand movements, „The Journal of Communication", 22, 1972, s. 353-374.
27 U. M a i e r-E i с h h o r n, Die Gestikulation in Quintilians Rhetorik, Frankfurt-Bern 1989, s. 35^47.
171
6. Autor nieokreślony, Wykupienie ciała św. Wojciecha, fragment ilustr. 5
z dworem króla Bolesława-Władysława IV. Fot. autor
z Lowanium zasłynął jako główny przeciwnik rodzajowości i anegdotyczności sztuki w służbie Kościoła21.
Synod krakowski z 1621 roku przestrzegał przed malowaniem obrazów „nie rytualnie", wizerunków osób
świętych „kształtem zbytecznie światowym, zwłaszcza cudzoziemskim, świeckim", zalecając wybór stroju
„najskromniejszego" i „najwstydliwszego". Co ważne, ogłoszono wówczas, iż obrazy umieszczone we
wnętrzach kościelnych „nie mogą przedstawiać twarzy człowieka jeszcze żyjącego"22. Praktyka mijała się
jednak często z tymi wytycznymi, uchylając furtkę dla elementów subiektywnych i nie zawsze kanonicz-
nych, choćby dla niezaaprobowanego przez sobór trydencki typu Marii w płaszczu opiekuńczym.
Tak niepokojące wówczas Kościół zjawisko wiązało się z zagadnieniem portretu z figurami aktyw-
nymi23. „Efekt chóru" wiązał się z wprowadzeniem w obręb wyobrażenia postaci niebiorących udziału
w akcji, lecz spełniających funkcję komentatorów i mediatorów. Na obrazie Hołd Trzech Króli z Muzeum
Archidiecezjalnego w Poznaniu takim patronem (l'istrione, il menestrello, il giocoliere, il giullare)24, peł-
niącym jednocześnie rolę introductio, okazuje się sam król Władysław IV Waza (il. 1). Zaskakuje język
ciała modela, jego postawa, a zwłaszcza złożona retoryka egzaltowanego gestu25, oparta na połączeniu
„gestu indeksowego" z „obrazowym" (pictorial gesture), charakterystycznym dla sztuki mimów26. Według
Retoryki Kwintyliana instrumentem gestykulacji powinna być przede wszystkim prawica (podnoszona
nie wyżej niż poziom wzroku i nie niżej niż klatka piersiowa); lewa ręka miała spełniać jedynie funkcję
pomocniczą27. Demonstracyjne używanie palca wskazującego wyrażało działanie rozumu, „pojętliwość".
Z pozycji sugerującej wychodzenie z tylnej sceny teatralnej, w tradycji elżbietańskiej zastrzeżonej dla bieżą-
cego komentarza, monarcha zdaje się uwypuklać rozumowy aspekt procesu wiary, bynajmniej nie maskując
przy tym środków perswazji ukierunkowanych na zmysły i uczucia a wszystko to w atmosferze maniery -
stycznej dworności. Podobny zabieg zastosował Bartłomiej Strobel młodszy, modelując postać młodzieńca
21 J.S. Pasierb, Malarz gdański Herman Han, Warszawa 1974, s. 212.
22 M. Skrudlik, Królowa Korony Polskiej. Szkice z historii malarstwa i kultu Bogarodzicy w Polsce, Lwów 1930, s. 10 i п.;
Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500-1600..., s. 431.
23 Jensen Adams, op. cit., s. 79, 98-112, 160-210.
24 Р. В i g n a m i, Storia del costume teatrale. Oggetti per esibirsi nello spettacolo e in società, Roma 2005, s. 46 i п.
25 A. С h a s t e 1, Gesture in Painting: Problems in Semiology, „Renaissance and Reformation", 10, 1986, s. 1-22; P. Mrozow-
ski, Gest portretowy w gotyckiej rzeźbie nagrobnej w Polsce, [w:] Portret. Funkcja - forma - symbol. Materiały Sesji Stowarzyszenia
Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1986, Warszawa 1990, s. 333-349, zwłaszcza 344-345.
26 P. Ekman, W.V. F r i e s e n, Hand movements, „The Journal of Communication", 22, 1972, s. 353-374.
27 U. M a i e r-E i с h h o r n, Die Gestikulation in Quintilians Rhetorik, Frankfurt-Bern 1989, s. 35^47.