Rocznik Historii Sztuki (44.2019)

208

HANNA OSIECKA-SAMSONOWICZ


1. Paweł Giżycki, dekoracja nawy w kolegiacie w Zamościu podczas pogrzebu Tomasza Józefa Zamoyskiego, 1726, rycina,
w: P. Giżycki, Relacya pogrzebowey apparencyi [...], Lwów 1726, Warszawa, Biblioteka Narodowa

Finałem funeralnej pompy była ceremonia w żałobnie przystrojonej świątyni. Zachowało się około
200 relacji z XVIII-wiecznych uroczystości, które zawierają mniej lub bardziej szczegółowe opisy deko-
racji, niestety niezmiernie rzadko wzbogacone rycinami. Do naszych czasów przetrwały z oczywistych
powodów nieliczne fragmenty efemerycznego wystroju kościołów. Na podstawie dostępnych archiwaliów
i ikonografii można jednak dokonać próby odtworzenia szeregu dekoracji, które cechuje ogromna róż-
norodność formy, treści i artystycznego wyrazu, tak jak rozmaite były gusty, wymagania i możliwości
finansowe zamawiających oraz umiejętności zatrudnianych artystów i rzemieślników.
Plastyczny wystrój wnętrza kościoła składał się najczęściej z trzech elementów - dekoracji ścian
nawy i prezbiterium, ołtarza głównego oraz castrum doloris. Miały się one wzajemnie dopełniać pod
względem scenograficznym i treściowym oraz współgrać z realną architekturą, by wszystko można było
podziwiać we „wspaniałej otworzystości i perspektywie”17. Pogrzebowe theatrum rozgrywać się miało
w nowej efemerycznej przestrzeni. W deskrypcji uroczystych egzekwii za królewicza Jakuba Sobieskiego
w kolegiacie w Żółkwi w 1743 r. czytamy: „Naprzód wchodząc przez wielkie drzwi kościół krzyżowy
architekturą nową po bokach równą z tey y z owey strony do samego ołtarza wydawał perspektywę”18.
Autor opisu uroczystości funeralnych Anny z Potockich Mniszkowej, odprawionych w 1758 r. w świą-
tyni Dominikanów w Przemyślu, zauważył, że „wszytkie między pilastrami y filarami chorowemi ściany
musiały być w tabulat wyrobione dlaczego wystroiony i przyozdobiony kościół zdawał się cale inny”19.
By osiągnąć ten efekt, zakrywano wszystkie otwory okienne, ściany przysłaniano kompozycjami na desce
lub płótnie, ewentualnie arkady wiodące do kaplic lub naw bocznych dekorowano kunsztownie upiętymi
draperiami i malowidłami albo całe ściany pokrywano brytami kosztownych tkanin (il. 1). Ta część deko-
racji gloryfikowała przodków i koligatów zmarłego oraz jego chwalebne czyny, co wyjaśniały stosowne
emblemy, herby, malowidła i inskrypcje. Żałobną szatę otrzymywały ołtarze istniejące oraz dodatkowe,
ustawione na potrzeby funeralnej liturgii. Nową dekorację otrzymywał ołtarz główny. Wymieniano znaj-
dujące się w nim obrazy na dostosowane tematycznie do charakteru uroczystości i osoby zmarłego albo
całość przykrywano materią stanowiącą tło dla kompozycji malarskich i rzeźb. Inne rozwiązanie, które

17 A. Betlej, Paweł Giżycki SJ. Architekt polski XVIII wieku, Kraków 2003, s. 44.
18 AGAD, AR, IX [297]: Deskrypcya pogrzebu S. P. Naiasniejszego krolewica JMci Jakuba Polskiego y W. X. Litt. Syna Króla
Jana III który się odprawował w Żółkwi w kollegiacie zameczney die 19. Xbris na dzień Anniwersaryiny zescia Jego z tego Świata, s. 1.
19 T.A. Małyszek, Opisanie Czterodniowego Pogrzebu [...] Anny z Potockich Mniszkowy [...] W Kościele Przemyskim WW. OO.
Dominikanów zaczętego 4. dnia Września, Roku Pańskiego 1758, Przemyśl 1758, k. Ar.