DOI article:
Dworzak, Agata: Osiemanstowieczne uroczystości z udziałem cudownych obrazów na terenie województwa bełskiego: Zarys problematyki
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.56525#0111
HO
AGATA DWORZ AK
oczywiście koronowane wizerunki* i * * 4, stosunkowo mało miejsca poświęca się za to lokalnym ośrodkom maryj-
nym. Niniejszy artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na XVIII-wieczne uroczystości z udziałem cudownych
obrazów na terenie dawnego województwa bełskiego, przede wszystkim właśnie w sanktuariach lokalnych.
Województwo bełskie, najmniejsze z województw małopolskich, liczyło niecałe 9 000 km2 (było nieco
mniejsze od lubelskiego, a prawie równe wielkością ziemi chełmskiej). Od wschodu graniczyło z wojewódz-
twem wołyńskim, od południa - z ziemią lwowską, od zachodu z ziemią przemyską, a od północy z ziemią
chełmską. Ziemia bełska status województwa uzyskała w 1462 r., po likwidacji lenna mazowieckiego i w
ukonstytuowanym wówczas kształcie, z niewielkimi tylko zmianami, przetrwała do końca I Rzeczypospo-
litej5. Obierając za punkt odniesienia województwo ruskie, można powiedzieć, że województwo bełskie
stanowiło niecałe 11% wielkości ruskiego, ale było znacznie gęściej zaludnione6. W ramach administracji
kościelnej początkowo należało do diecezji chełmskiej, następnie, w wyniku austriackiej reformy struktur
kościelnych w Galicji w 1782 r., przez krótki czas przynależało do diecezji przemyskiej, a w 1787 r. zostało
ostatecznie włączone do archidiecezji lwowskiej7. Większość parafii w województwie bełskim miała metrykę
późnośredniowieczną, wzmiankowane w XV w., potwierdzane były lub ponownie fundowane w XVI i w po-
czątkach XVII w.8
w Polsce, t. 2, Kraków 1904; T.M. Traj dos, Kult wizerunków maryjnych na ziemiach ruskich Korony i Litwy drugiej połowy XIV i pierwszej
połowy XV w. w społecznościach katolickiej i prawosławnej, „Studia Claromontana”, 5, 1984, s. 127-147; L. Królik, Sanktuaria maryjne
na terenie dawnej diecezji łuckiej i brzeskiej, „Warszawskie Studia Teologiczne”, 1984, s. 127-130; P. Chomik, Kult ikon Matki Bożej
w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVIII w., Białystok 2003; T. Kukiz, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezjach
Polski (poza Śląskiem), cz. I, Wrocław 2004; idem, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezjach Polski (poza Śląskiem),
cz. II, Wrocław 2008; T. Dy w an, Dominikańskie sanktuaria maryjne na ziemiach ruskich i ich rola w kształtowaniu kultury prowincjonalnej
podczas wielkich uroczystości w XVIII w., [w:] Dominikanie na ziemiach polskich w epoce nowożytnej, t. 5, red. A. Markiewicz, M. Milawic-
ki, Kraków 2009, s. 327-348; J. Tomalska, Słynące laskami obrazy Matki Boskiej z Dzieciątkiem w kościołach dominikańskich zachodniej
części dawnego województwa trockiego, [w:] Dominikanie na ziemiach polskich w epoce nowożytnej..., t. 5, s. 369-392; T. Dywan, Rola
rytów wschodnich w kształtowaniu kultu maryjnego w wybranych sanktuariach maryjnych na ziemiach ruskich Korony w XVIII w., [w:]
Staropolski ogląd świata..., s. 49-60; J. Zbudniewek, Rola sanktuariów maryjnych w Polsce (próba historycznej interpretacji), „Rocznik
Skrzatuski”, 1, 2013, s. 47-73; A. Witkowska OSU, J. Nastalska-Wiśnicka, Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej. Maryjne miejsca
święte w drukach staropolskich, Lublin 2013; T. Dywan, Kształtowanie kultury prowincjonalnej w katolickich sanktuariach maryjnych na
kresach południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 2014; B. Milewska-Waźbińska, „Tota pulchra es Maria". Kilka
uwag o wierszach kunsztownych ku czci Matki Boskiej, [w:] Staropolska literatura dewocyjna, red. I.M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka,
Warszawa 2015, s. 129-138; T. Wiślicz, Dziwne, przypadkowe i nadzwyczajne. Zbiory miraculów z XVII i XVIII wieku jako źródło do
badań kulturowych, [w:] Staropolska literatura dewocyjna..., s. 225-234; I. Dacka-Górzyńska, Po co heraldykom „historie o cudownych
obrazach ”?, [w:] Staropolska literatura dewocyjna..., s. 269-284; J. Kro czak, Barokowe druki o cudownych obrazach wobec czarów, [w:]
Staropolska literatura dewocyjna..., s. 285-298; J. Nastalska-Wiśnicka, Staropolskie piśmiennictwo sanktuaryjne jako źródło do badań
nad kultem maryjnym na ziemiach Rzeczypospolitej, „Textus et Studia”, 4(4), 2015, s. 47-70; J. Tomalska, Słynące laskami obrazy maryj-
ne na Podlasiu. Problem ikonografii sacrum, „Architecturae et Artibus”, 1, 2017, s. 71-78; M.T. Gronowski OSB, Matka Boża Śnieżna
(Sancta Maria Maior / Salus Populi Romani) w Polsce. Prolegomena do badań nad rozwojem kultu i wizerunków, „Kościół w Polsce. Dzieje
i kultura”, 17, 2018, s. 197-264.
4 A.J. Baranowski, Oprawy uroczystości koronacyjnych wizerunków Marii na Rusi Koronnej wXVIII w., „Biuletyn Historii Sztu-
ki”, 1995, nr 3-4, s. 299-320; A. Witkowska OSU, Uroczyste koronacje wizerunków maryjnych na ziemiach polskich w latach 1717-1992,
[w:] Przestrzeń i sacrum..., s. 87-103; A.J. Baranowski, The Coronation of Miraculous Images of the Holy Madonna in Poland, Bohemia
and Moravia. A cultural and artistic phenomenon, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2002, nr IM, s. 172-225; idem, Koronacje wizerunków
maryjnych w czasach baroku. Zjawisko kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003; T. Ciesielski, Koronacje cudownych obrazów w osiem-
nastowiecznej Rzeczypospolitej, [w:] Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz 2004,
s. 195-212; D. Wereda, Koronacje wizerunków maryjnych w Cerkwi unickiej, [w:] Koronacje wizerunku Matki Bożej..., s. 67-80.
5 Siedzibą województwa i sejmiku był Bełz, a terytorium było podzielone na cztery powiaty (bełski, grabowiecki, horodelski i luba-
czowski) oraz ziemię buską. W 1772 r. województwo bełskie w całości weszło w skład monarchii habsburskiej. W czasach II Rzeczpospolitej
było częścią województwa lwowskiego. W 1945 r. zachodnia część dawnego województwa bełskiego była w obrębie Polski, od 1951 na
mocy porozumienia o korekcie granic stała się częścią Związku Radzieckiego. Według obecnego podziału administracyjnego w granicach
Polski pozostała niewielka część - dawny powiat lubaczowski, jako część województwa podkarpackiego. Pozostałe tereny historycznego
województwa bełskiego znajdują się na terenie Ukrainy.
6 Maurycy Horn wyliczył, że w 1630 r. gęstość zaludnienia w województwie bełskim wynosiła przeciętnie 18,6 mieszkańca na km2.
Warto pamiętać, że zbliżoną gęstość - 18 osób na km2 w województwie niskim odnotowano dopiero w 3. ćwierci XVIII w. (dane z 1770),
zob. M. Horn, Zaludnienie województwa bełskiego w 1630 r, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 21, 1959, s. 94.
7 Przyłączenie do diecezji lwowskiej Stolica Apostolska zatwierdziła dopiero w 1791 r. Tereny dawnego województwa bełskiego
w strukturach archidiecezji lwowskiej pozostały do 1939 r. Zob. B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939), „Archiwa,
Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 20, 1970, s. 322, 324; idem, Chełmska diecezja, [w:] Encyklopedia katolicka, red. L. Bieńkowski, F. Giy-
glewicz, R. Łukaszyk, t. 3, Lublin 1979, szp. 127-132; S. Litak, Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1996, s. 365;
J. Krętosz, Archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego w okresie józefinizmu (1772-1815), Katowice 1996, s. 32; J. Kumor-Mielnik,
Organizacja terytorialna diecezji chełmskiej i lubelskiej do r. 1805, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 94, 2010, s. 63-77.
8 A.J aneczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVIII wieku, Wrocław-
Warszawa-Kraków 1991, s. 36-56.
AGATA DWORZ AK
oczywiście koronowane wizerunki* i * * 4, stosunkowo mało miejsca poświęca się za to lokalnym ośrodkom maryj-
nym. Niniejszy artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na XVIII-wieczne uroczystości z udziałem cudownych
obrazów na terenie dawnego województwa bełskiego, przede wszystkim właśnie w sanktuariach lokalnych.
Województwo bełskie, najmniejsze z województw małopolskich, liczyło niecałe 9 000 km2 (było nieco
mniejsze od lubelskiego, a prawie równe wielkością ziemi chełmskiej). Od wschodu graniczyło z wojewódz-
twem wołyńskim, od południa - z ziemią lwowską, od zachodu z ziemią przemyską, a od północy z ziemią
chełmską. Ziemia bełska status województwa uzyskała w 1462 r., po likwidacji lenna mazowieckiego i w
ukonstytuowanym wówczas kształcie, z niewielkimi tylko zmianami, przetrwała do końca I Rzeczypospo-
litej5. Obierając za punkt odniesienia województwo ruskie, można powiedzieć, że województwo bełskie
stanowiło niecałe 11% wielkości ruskiego, ale było znacznie gęściej zaludnione6. W ramach administracji
kościelnej początkowo należało do diecezji chełmskiej, następnie, w wyniku austriackiej reformy struktur
kościelnych w Galicji w 1782 r., przez krótki czas przynależało do diecezji przemyskiej, a w 1787 r. zostało
ostatecznie włączone do archidiecezji lwowskiej7. Większość parafii w województwie bełskim miała metrykę
późnośredniowieczną, wzmiankowane w XV w., potwierdzane były lub ponownie fundowane w XVI i w po-
czątkach XVII w.8
w Polsce, t. 2, Kraków 1904; T.M. Traj dos, Kult wizerunków maryjnych na ziemiach ruskich Korony i Litwy drugiej połowy XIV i pierwszej
połowy XV w. w społecznościach katolickiej i prawosławnej, „Studia Claromontana”, 5, 1984, s. 127-147; L. Królik, Sanktuaria maryjne
na terenie dawnej diecezji łuckiej i brzeskiej, „Warszawskie Studia Teologiczne”, 1984, s. 127-130; P. Chomik, Kult ikon Matki Bożej
w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVIII w., Białystok 2003; T. Kukiz, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezjach
Polski (poza Śląskiem), cz. I, Wrocław 2004; idem, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezjach Polski (poza Śląskiem),
cz. II, Wrocław 2008; T. Dy w an, Dominikańskie sanktuaria maryjne na ziemiach ruskich i ich rola w kształtowaniu kultury prowincjonalnej
podczas wielkich uroczystości w XVIII w., [w:] Dominikanie na ziemiach polskich w epoce nowożytnej, t. 5, red. A. Markiewicz, M. Milawic-
ki, Kraków 2009, s. 327-348; J. Tomalska, Słynące laskami obrazy Matki Boskiej z Dzieciątkiem w kościołach dominikańskich zachodniej
części dawnego województwa trockiego, [w:] Dominikanie na ziemiach polskich w epoce nowożytnej..., t. 5, s. 369-392; T. Dywan, Rola
rytów wschodnich w kształtowaniu kultu maryjnego w wybranych sanktuariach maryjnych na ziemiach ruskich Korony w XVIII w., [w:]
Staropolski ogląd świata..., s. 49-60; J. Zbudniewek, Rola sanktuariów maryjnych w Polsce (próba historycznej interpretacji), „Rocznik
Skrzatuski”, 1, 2013, s. 47-73; A. Witkowska OSU, J. Nastalska-Wiśnicka, Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej. Maryjne miejsca
święte w drukach staropolskich, Lublin 2013; T. Dywan, Kształtowanie kultury prowincjonalnej w katolickich sanktuariach maryjnych na
kresach południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 2014; B. Milewska-Waźbińska, „Tota pulchra es Maria". Kilka
uwag o wierszach kunsztownych ku czci Matki Boskiej, [w:] Staropolska literatura dewocyjna, red. I.M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka,
Warszawa 2015, s. 129-138; T. Wiślicz, Dziwne, przypadkowe i nadzwyczajne. Zbiory miraculów z XVII i XVIII wieku jako źródło do
badań kulturowych, [w:] Staropolska literatura dewocyjna..., s. 225-234; I. Dacka-Górzyńska, Po co heraldykom „historie o cudownych
obrazach ”?, [w:] Staropolska literatura dewocyjna..., s. 269-284; J. Kro czak, Barokowe druki o cudownych obrazach wobec czarów, [w:]
Staropolska literatura dewocyjna..., s. 285-298; J. Nastalska-Wiśnicka, Staropolskie piśmiennictwo sanktuaryjne jako źródło do badań
nad kultem maryjnym na ziemiach Rzeczypospolitej, „Textus et Studia”, 4(4), 2015, s. 47-70; J. Tomalska, Słynące laskami obrazy maryj-
ne na Podlasiu. Problem ikonografii sacrum, „Architecturae et Artibus”, 1, 2017, s. 71-78; M.T. Gronowski OSB, Matka Boża Śnieżna
(Sancta Maria Maior / Salus Populi Romani) w Polsce. Prolegomena do badań nad rozwojem kultu i wizerunków, „Kościół w Polsce. Dzieje
i kultura”, 17, 2018, s. 197-264.
4 A.J. Baranowski, Oprawy uroczystości koronacyjnych wizerunków Marii na Rusi Koronnej wXVIII w., „Biuletyn Historii Sztu-
ki”, 1995, nr 3-4, s. 299-320; A. Witkowska OSU, Uroczyste koronacje wizerunków maryjnych na ziemiach polskich w latach 1717-1992,
[w:] Przestrzeń i sacrum..., s. 87-103; A.J. Baranowski, The Coronation of Miraculous Images of the Holy Madonna in Poland, Bohemia
and Moravia. A cultural and artistic phenomenon, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2002, nr IM, s. 172-225; idem, Koronacje wizerunków
maryjnych w czasach baroku. Zjawisko kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003; T. Ciesielski, Koronacje cudownych obrazów w osiem-
nastowiecznej Rzeczypospolitej, [w:] Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz 2004,
s. 195-212; D. Wereda, Koronacje wizerunków maryjnych w Cerkwi unickiej, [w:] Koronacje wizerunku Matki Bożej..., s. 67-80.
5 Siedzibą województwa i sejmiku był Bełz, a terytorium było podzielone na cztery powiaty (bełski, grabowiecki, horodelski i luba-
czowski) oraz ziemię buską. W 1772 r. województwo bełskie w całości weszło w skład monarchii habsburskiej. W czasach II Rzeczpospolitej
było częścią województwa lwowskiego. W 1945 r. zachodnia część dawnego województwa bełskiego była w obrębie Polski, od 1951 na
mocy porozumienia o korekcie granic stała się częścią Związku Radzieckiego. Według obecnego podziału administracyjnego w granicach
Polski pozostała niewielka część - dawny powiat lubaczowski, jako część województwa podkarpackiego. Pozostałe tereny historycznego
województwa bełskiego znajdują się na terenie Ukrainy.
6 Maurycy Horn wyliczył, że w 1630 r. gęstość zaludnienia w województwie bełskim wynosiła przeciętnie 18,6 mieszkańca na km2.
Warto pamiętać, że zbliżoną gęstość - 18 osób na km2 w województwie niskim odnotowano dopiero w 3. ćwierci XVIII w. (dane z 1770),
zob. M. Horn, Zaludnienie województwa bełskiego w 1630 r, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 21, 1959, s. 94.
7 Przyłączenie do diecezji lwowskiej Stolica Apostolska zatwierdziła dopiero w 1791 r. Tereny dawnego województwa bełskiego
w strukturach archidiecezji lwowskiej pozostały do 1939 r. Zob. B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939), „Archiwa,
Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 20, 1970, s. 322, 324; idem, Chełmska diecezja, [w:] Encyklopedia katolicka, red. L. Bieńkowski, F. Giy-
glewicz, R. Łukaszyk, t. 3, Lublin 1979, szp. 127-132; S. Litak, Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1996, s. 365;
J. Krętosz, Archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego w okresie józefinizmu (1772-1815), Katowice 1996, s. 32; J. Kumor-Mielnik,
Organizacja terytorialna diecezji chełmskiej i lubelskiej do r. 1805, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 94, 2010, s. 63-77.
8 A.J aneczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVIII wieku, Wrocław-
Warszawa-Kraków 1991, s. 36-56.