Rocznik Historii Sztuki (45.2020)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLV
PAN, 2020

KRZYSZTOF GOMBIN
LUBLIN

DOI 10.24425/rhs.2020.136897

O WIZUALIZACJI KONFLIKTU POLITYCZNEGO Z POŁOWY XVIII WIEKU.
SPRAWA PODZIAŁU ORDYNACJI OSTROGSKIEJ
W DEKORACJACH OKAZJONALNYCH

Oprawę artystyczną uroczystości związanych z wydarzeniami politycznymi rozpatrywać można oczy-
wiście jako pewną zamkniętą całość, ale także jako fragment większego przekazu obejmującego również gra-
fikę, literaturę, czy też polityczny ceremoniał. Poniżej zaprezentowane zostanie to drugie podejście, a prze-
analizowany będzie przekaz z lat 50. XVIII w., związany z podziałem ordynacji ostrogskiej, dokonanym
w wyniku tak zwanej transakcji kolbuszowskiej w 1753 r. Wydarzenie to wywarło ogromny wpływ na ów-
czesne stosunki polityczne w Rzeczypospolitej, miało też kluczowe znaczenie dla głównych aktorów sceny
politycznej, a także dla ich inicjatyw artystycznych. Niniejszy artykuł stanowi szkicowe jedynie nakreślenie
problematyki zasługującej na monograficzne opracowanie.
W czasach staropolskich znaczenie kultury obrazu było nie mniejsze niż kultury słowa, zaznaczyć trze-
ba jednak, że pod pojęciem obrazu należy rozumieć nie tylko dzieła sztuki (a w tym artystyczną oprawę
uroczystości), ale wszelki przekaz wizualny: przede wszystkim gest i ceremoniał. Przy takim zdefiniowaniu
obszaru badawczego możemy lepiej prześledzić mechanizm rozpowszechniania pewnych treści propagan-
dowych i sposobu ich oddziaływania na społeczeństwo szlacheckie. Takie podejście do badań nad kulturą
staropolską wydaje się uzasadnione także ze względu na skromny zasób źródeł, co niejednokrotnie zmusza
badacza (również sztuki) do łączenia w całość elementów pochodzących z różnych sfer ówczesnego życia.
W latach 50. XVIII w. Rzecząpospolitą wstrząsnęła sprawa ordynacji ostrogskiej. Utworzona przez
księcia Janusza Ostrogskiego w 1609 r., złożona z 21 miast i blisko 600 wsi, była ona największą ordynacją
w Koronie. Na początku lat 50. znajdowała się we władaniu marszałka nadwornego litewskiego Janusza
Sanguszki, który z powodu długów rozdzielił ją (bez zgody sejmu) pomiędzy 34 wierzycieli, na mocy układu
zawartego w Kolbuszowej 7 grudnia 1753 r. Największymi beneficjentami podziału stali się Lubomirscy,
natomiast główny ciężar odporu ataków przeciwników wziął na siebie wojewoda ruski August Aleksander
Czartoryski. Do transakcji kolbuszowskiej wrogo nastawiona była większość szlachty, uznając, iż jest to po-
gwałcenie praw obowiązujących w Rzeczypospolitej. Głównym przeciwnikiem podziału okazał się hetman
wielki koronny Jan Klemens Branicki. Z jego inicjatywy 18 stycznia 1754 r. we Lwowie został wniesiony
manifest potępiający transakcję kolbuszowską. Ludzie hetmana już w lutym 1754 r. zajęli Dubno (główną
siedzibę Janusza Sanguszki). Tłumaczono to względami bezpieczeństwa, gdyż ordynacja miała obowiązek
wystawić 600 żołnierzy do obrony granic Rzeczypospolitej, czego po podziale nie czyniła. August III re-
skryptem z 2 września 1755 r. przekreślił układ kolbuszowski i powołał komisję mającą zlustrować dobra,
zwaną komisją dubieńską. 10 maja 1758 r. mocą reskryptu królewskiego dobra powróciły do Janusza San-