DOI issue:
Sztuka starożytna
DOI article:Dobrowolski, Witold: Urna wolterrańska z Ulissesem słuchającym śpiewu Syren
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19584#0066
i aktów płciowych94 w malarstwie grobowym etruskim czy wyobrażenie w Grobie Orkusa w sce-
nie z zaświatów niewielkich ityfalicznych eidola będących być może duchami zmarłych95. W tym
też kontekście należałoby widzieć częste w sztuce grobowej etruskiej łączenie wyobrażeń hippo-
kampów i węży96, odgrywających przecież w symbolice grobowej różnych narodów i różnych
kręgów kulturowych rolę symbolu śmierci, odrodzenia, płodności i nieśmiertelności97.
Półrybi demon wyobrażony na znanych urnach wolterrańskich pod kwadrygą Plutona98 po-
rywającego Prozerpinę czy sprowadzający w podziemia rydwan Amfiaraosa" byłby zatem nie
tylko psychopomponem, sprowadzającym zmarłych w podziemia zaświatów. W jego półrybim
kształcie, w jego związkach z zapładniającym wodnym żywiołem i z prastarą religią biologicznej
odnowy, tkwiła już przesłanka powtórnych narodzin.
Nie mamy podstaw, aby scenę przedstawiającą Ulissesa słuchającego śpiewu Syren uznać za
wyraz wiary Etrusków w morskie podróże wtajemniczonych zmarłych na Wyspę Błogosławio-
nych. Również dla okresu hellenistycznego brak jest w sztuce grobowej scen, które by można
było pewnie określić jako tego rodzaju podróż. Wprawdzie rzeczywiście Pitagorejczycy uważali
Odyseusza za wzór wtajemniczonego100, lecz było to w Grecji. Czy tak się rzecz miała w Etrurii,
to jest już odrębne zagadnienie, wiążące się z szerszym problemem określenia jak dalece zaawan-
sowany był w odpowiednim okresie, proces hellenizacji etruskiej kultury i w jakim stopniu Etrus-
kowie przyswoili sobie greckie treści mitologiczne i religijne. Na ten temat istnieją znaczne różnice
zdań i wielu uczonych zdaje się podkreślać ograniczony i niepełny charakter tej asymilacji101.
Wiadomości dotyczące wpływów pitagorejskich w Etrurii bazują na wzmiance mówiącej
o obecności Etrusków wśród uczniów Pitagorasa102, lecz jeśli nawet przyjmiemy, że jest ona
9* В anti, St. Etr., XXIV, 1955—56, s. 173 i п.; A. G i u 1 i a no, Osservazioni sulle pitture delia „tomba
dei Tori" a Tarquinia. St. Etr., XXXVII, 1969, s. 3 i nn.; Moretti, Nuovi monumenti, jw., s. 137 i n. (Grób
nr 1701);
95 Van Essen, Did Orfic, jw., s. 4 zestawia je z Manami, kontynuującymi istnienie jako Geniusze, będące
abstrakcją siły prokreacyjnej człowieka; Weinstock, Etruscan démons, jw., s. 349 i nn. wspomina w tym
kontekście o motylach, które na greckich i etruskich gemmach przedstawiały dusze zmarłych: A. Furtwân-
g 1 e r, AG, t. III. Berlin 1900, s. 202. Sperma wylewana na motyle: Furtwângler, jw., t. I, pl. 24, nr 59.
96 Stele bolońskie: P. D u с a t i, Le piètre funeraria felsinee. MA Line, t. XX, 1910, kol. 369—372, il. 82,
nr 10; kol. 444—445, il. 29, nr 170; kol. 410—411, nr 91; kol. 439—441, pl. IV, nr 168; kol. 437—438, pl.II,
nr 164, kol. 384—386, nr 42 (bok B); kol. 387, il. 50, nr 63. Tomba dei Vasi Dipinti: W e e g e, jw., pl. 66—69;
F. M e s s e r s с h m i d t, Beitràge zur Chronologie der etruskischen Grabmalerei. Halle 1926, s. 43, i п. 58,
61 ; P. D u с a t i, Osservazioni chronologiche sulle pitture arcaiche tarquiniensi. St. Etr., XIII, 1939, s. 203 i nn.
97 M. E1 i a d e, Traktat o historii religii. Warszawa 1966, s. 166 nn.
98 С. L а v i o s a, Scultura tardo-etrusca di Volterra. Milano 1965, s. 50, Muzeum w Volterra nr 274.
99 L a v i o s a, jw., s. 126, nr 186. Martinez Blazquez, Cabalos en el infierno etruscojw., s. 60
i nn.
ido Porphyrius, De antro nymph., 34.
101 Por. odn. 30.
102 Patrz wyżej odn. 100 i 73.
62
nie z zaświatów niewielkich ityfalicznych eidola będących być może duchami zmarłych95. W tym
też kontekście należałoby widzieć częste w sztuce grobowej etruskiej łączenie wyobrażeń hippo-
kampów i węży96, odgrywających przecież w symbolice grobowej różnych narodów i różnych
kręgów kulturowych rolę symbolu śmierci, odrodzenia, płodności i nieśmiertelności97.
Półrybi demon wyobrażony na znanych urnach wolterrańskich pod kwadrygą Plutona98 po-
rywającego Prozerpinę czy sprowadzający w podziemia rydwan Amfiaraosa" byłby zatem nie
tylko psychopomponem, sprowadzającym zmarłych w podziemia zaświatów. W jego półrybim
kształcie, w jego związkach z zapładniającym wodnym żywiołem i z prastarą religią biologicznej
odnowy, tkwiła już przesłanka powtórnych narodzin.
Nie mamy podstaw, aby scenę przedstawiającą Ulissesa słuchającego śpiewu Syren uznać za
wyraz wiary Etrusków w morskie podróże wtajemniczonych zmarłych na Wyspę Błogosławio-
nych. Również dla okresu hellenistycznego brak jest w sztuce grobowej scen, które by można
było pewnie określić jako tego rodzaju podróż. Wprawdzie rzeczywiście Pitagorejczycy uważali
Odyseusza za wzór wtajemniczonego100, lecz było to w Grecji. Czy tak się rzecz miała w Etrurii,
to jest już odrębne zagadnienie, wiążące się z szerszym problemem określenia jak dalece zaawan-
sowany był w odpowiednim okresie, proces hellenizacji etruskiej kultury i w jakim stopniu Etrus-
kowie przyswoili sobie greckie treści mitologiczne i religijne. Na ten temat istnieją znaczne różnice
zdań i wielu uczonych zdaje się podkreślać ograniczony i niepełny charakter tej asymilacji101.
Wiadomości dotyczące wpływów pitagorejskich w Etrurii bazują na wzmiance mówiącej
o obecności Etrusków wśród uczniów Pitagorasa102, lecz jeśli nawet przyjmiemy, że jest ona
9* В anti, St. Etr., XXIV, 1955—56, s. 173 i п.; A. G i u 1 i a no, Osservazioni sulle pitture delia „tomba
dei Tori" a Tarquinia. St. Etr., XXXVII, 1969, s. 3 i nn.; Moretti, Nuovi monumenti, jw., s. 137 i n. (Grób
nr 1701);
95 Van Essen, Did Orfic, jw., s. 4 zestawia je z Manami, kontynuującymi istnienie jako Geniusze, będące
abstrakcją siły prokreacyjnej człowieka; Weinstock, Etruscan démons, jw., s. 349 i nn. wspomina w tym
kontekście o motylach, które na greckich i etruskich gemmach przedstawiały dusze zmarłych: A. Furtwân-
g 1 e r, AG, t. III. Berlin 1900, s. 202. Sperma wylewana na motyle: Furtwângler, jw., t. I, pl. 24, nr 59.
96 Stele bolońskie: P. D u с a t i, Le piètre funeraria felsinee. MA Line, t. XX, 1910, kol. 369—372, il. 82,
nr 10; kol. 444—445, il. 29, nr 170; kol. 410—411, nr 91; kol. 439—441, pl. IV, nr 168; kol. 437—438, pl.II,
nr 164, kol. 384—386, nr 42 (bok B); kol. 387, il. 50, nr 63. Tomba dei Vasi Dipinti: W e e g e, jw., pl. 66—69;
F. M e s s e r s с h m i d t, Beitràge zur Chronologie der etruskischen Grabmalerei. Halle 1926, s. 43, i п. 58,
61 ; P. D u с a t i, Osservazioni chronologiche sulle pitture arcaiche tarquiniensi. St. Etr., XIII, 1939, s. 203 i nn.
97 M. E1 i a d e, Traktat o historii religii. Warszawa 1966, s. 166 nn.
98 С. L а v i o s a, Scultura tardo-etrusca di Volterra. Milano 1965, s. 50, Muzeum w Volterra nr 274.
99 L a v i o s a, jw., s. 126, nr 186. Martinez Blazquez, Cabalos en el infierno etruscojw., s. 60
i nn.
ido Porphyrius, De antro nymph., 34.
101 Por. odn. 30.
102 Patrz wyżej odn. 100 i 73.
62