Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (22.1978)

Jego imaginacyjny wizerunek musiał powstać w samym Nieświeżu z polecenia księcia Rybeńki,
który postanowił stwoizyć w swej rezydencji możliwie najpełniejszą galerię rodzinnych portretów,
włączając do niej liczne konterfekty członków najmłodszego pokolenia książęcego rodu oraz
zapełniając istniejące w niej dotychczas luki. O tym że portret Stanisława Radziwiłła należał do
najpóźniejszych, powstałych po 1750 wizerunków tego zbioru86 świadczą nie tylko tak znamienne
jego cechy jak szczupła delikatna budowa postaci młodzieńca, silny skręt korpusu czy niespokojny
rozwichrzony kontur, łączące go z wizerunkami galerii, pochodzącymi z piątego lub szóstego
dziesięciolecia. Szczególne podobieństwo daje się tu zauważyć z chłopięcym portretem Mikołaja
XIX Radziwiłła87 powstałym prawdopodobnie w połowie szóstego dziesięciolecia. W tym wize-
runku powtarza się analogiczne ujęcie postaci poniżej pasa, charakterystyczny zwrot figury oraz
gest opartej na biodrze ręki88.

Wizerunek Stanisława Radziwiłła jest pierwszym spośród imaginacyjnych portretów galerii
radziwiłłowskiej, w którym artysta odrzucił powszechnie dotąd stosowany w tego rodzaju płót-
nach współczesny modny strój, na rzecz dawnego ubioru, co prawda pochodzącego z niezbyt
odległej epoki. Mimo że podgolona czupryna i wąsy występują w portretach szlacheckich aż do
końca XVIII stulecia, to w okresie, w którym na dworach magnackich dominowały francuskie
stroje, siedemnastowieczne uzbrojenie i żupan Stanisława Radziwiłła zdołały już nabrać cech
historycznych. O tym, że nieznany malarz świadomie starał się nadać swemu dziełu cechy oddala-
jące go od współczesności, świadczy będący jego odpowiednikiem a znany z ryciny Leybowicza
wizerunek małżonki Radziwiłła — Anny z Balic Bonerówny fil. 5)89, w którym cechy te występu-
ją ze szczególną wyrazistością. W przeciwieństwie do portretu Radziwiłła, opartego na konkret-
nym pierwowzorze, ubiór w wizerunku Bonerówny ma charakter zgoła fantastyczny90. Składają

86 Mimo ze galeria nieświeska powiększała się w dalszym ciągu, w następnym wieku oraz na początku naszego
stulecia, przyjęto tu jako całość 165 odtworzonych przez Leybowicza portretów, powstałych w jednym okresie
przed 1758 r. Określenie tych wizerunków jako jednolitego w pełni zakończonego zbioru jest całkowicie uzasad-
nione, gdyż pozostałe dzieła były włączane do galerii po dłuższej przerwie w znacznie późniejszym czasie.

87 Mikołaj XIX Radziwiłł był synem Leona I Michała i Anny Karoliny Mycielskiej, która po śmierci pierw-
szego małżonka, wyszła w 1754 r. po raz wtóry za niedawno owdowiałego Michała V Kazimierza Radziwiłła.
Urodzony 1746 zmarł w dzieciństwie. К o 11 u b a j, jw., s. 360. Na miedziorycie Leybowicza, przedstawiającym
go raczej jako młodzieńca niż dziecko, brak daty jego śmierci, co pozwala sądzić, że Mikołaj Radziwiłł znajdował
się jeszcze przy życiu w 1758 roku.

88 Icônes, jw., ryc. 124.

89 Olejny portret Bonerówny, który służył za wzór dla ryciny Leybowicza, Icônes, jw., ryc. 19, uległ prawdo-
podobnie zniszczeniu, jak wiele innych dzieł galerii nieświeskiej jeszcze na początki! XIX wieku. Nie wspomina
o nim katalog portretów znajdujących się w 1928 r. na zamku nieświeskim. Центральный государственный исто-
рический архив УССР, фонд 257, опись I, ед. хр. I. Brak go też we wcześniejszym, powstałym w połowie
XIX stulecia dokumencie — opisanie armat, portretów i malowideł zamku nieświeżskiego sporządzone 1857 r.
Центральный государственный исторический архив БССР, фонд 694, опись I, ед. хр. 108.

: 90 Icônes, jw., ryc. 19.

7 Rocznik Muz. Nar. XXII 97 .