Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (3(39).2014)

Tomasz Górecki

Ręczne (przenośne) candelabrum
z bizantyńskiego kościoła w Athribis
w Egipcie
Podczas prac archeologicznych prowadzonych w Tell Atrib w Egipcie znaleziono grupę
przedmiotów służących pierwotnie do oświetlania bizantyńskiego kościoła pod wezwaniem
Świętej Dziewicy pochodzących z drugiej połowy VI wieku1. Niemal wszystkie znaleziska,
które można bez wątpliwości łączyć z tą budowlą, znaleziono w wysypisku, które zostało
odsłonięte na Kom Sidi Youssuf (wykop D) w latach 1980-19832. Ich skupienie w tym miejscu
wskazuje na to, że musiały pochodzić z jednej budowli i zostały wyrzucone jednocześnie, albo
w przeciągu bardzo krótkiego czasu. W zasypie zawierającym głównie popiół, przepaloną
zaprawę i drobny gruz znajdowały się liczne fragmenty marmurowych detali architekto-
nicznych (również złoconych) i fragmenty liturgicznego wyposażenia kościoła: przegrody
ołtarzowej, cyborium (?), ołtarza. Ważnymi znaleziskami z tego miejsca jest też duża liczba
elementów żyrandoli z brązu - polykandelów, dość popularnych na obszarze Bizancjum
aż do średniowiecza. W ich otwory wstawiano szklane pojemniki wypełniane oliwą jako
materiałem palnym dającym światło.
Moją uwagę zwrócił przedmiot z brązu o niedającej się jednoznacznie określić funkcji, co
tym samym utrudnia jego precyzyjne nazwanie (il. 1-2)3. Nie wiadomo, czy jest on wyrobem
seryjnym, jednostkowym, czy też zaadoptowanym elementem większej stojącej podstawy.
Wszystkie jego cechy (m.in. kształt, tworzywo, dekoracja) każą go jednak zaliczyć do znanej,

1 Prace archeologiczne na Kom Sidi Youssuf w Tell Atrib (ob. miasto Benha, gr. Athribis, arab. Tell Atrib)
były inicjatywą Komitetu Koptyjskiego w Kairze - uważano, że kom (wzgórze) mógł kryć w sobie ruiny kościoła.
Prace prowadzone w 1969 r. i w latach 1979-1984 zaowocowały znalezieniem licznych, dobrej jakości fragmentów
architektonicznych, które musiały pochodzić z dużego kościoła. Nie znaleziono dotychczas samego kościoła, jego
fundamentów, a jedynie liczne fragmentu jego wyposażenia. Pomimo skąpego materiału źródłowego określono
trochę nawyrost jego wezwanie - Świętej Dziewicy (zob. Barbara Ruszczyć, Kościół pod wezwaniem Świętej Dziewicy
w Tell Atrib, Warszawa 1997). Tylko jedno źródło pisane wymienia kościół Świętej Dziewicy Marii w Athribis i za-
wiera idealizowany jego opis - zob. Émile Amélineau, La géographie de l’Egypte à l’époque copte, Paris 1893, s. 67
i nn.) Na temat biskupstwa w Athribis w okresie bizantyńskim zob. Hans Reinhard Seeliger, Kirsten Krumeich,
Archäologie der antiken Bischofssitze i: Spätantike Bischofssitze Ägyptens, Wiesbaden 2007, s. 60-62; Stefan Timm,
Das christlich-koptische Ägypten in arabischer Zeit, Wiesbaden 1984, s. 261. Pracami archeologicznymi do 1984 r.
kierowała dr Barbara Ruszczyć, ówczesny kurator Działu Sztuki Starożytnej Muzeum Narodowego w Warszawie,
a uczestnikami misji byli m.in. pracownicy tego działu: Aleksandra Majewska i Tomasz Górecki.
2 B. Ruszczyć, op. cit., il. 3 (plan), il. 4 (profil wykopu). Te same ilustracje reprodukowane są również w H.R.
Seeliger, K. Krumeich, op. cit., il. 6 (plan) i il. 8 (profil wykopu).
3 Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. 235842 MNW. Candelabrum znalazło się w grupie zabytków
przekazanych do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie w wyniku podziału materiału inwentarzowego
z wykopalisk w Tell Atrib między strony egipską i polską.