DOI Heft:
Część IV. Sztuka XX i XXI wieku / Part IV. Art of the Twentieth and Twenty First Century
DOI Artikel:Jeziorowski, Tomasz: "Centralny Okręg Przemysłowy - reportaż malarski 1938". Pejzaże industrialne Rafała Malczewskiego z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45362#0336
Tomasz Jeziorowski
„Centralny Okręg Przemysłowy - reportaż
malarski 1938”. Pejzaże industrialne
Rafała Malczewskiego z kolekcji Muzeum
Narodowego w Warszawie
„Słuchajcie, słuchajcie: - Opowiem wam o polskim Magnitogorsku, o polskim Magnitogorsku.
Słuchajcie, słuchajcie. Będę mówił o cyfrach, o faktach. Nie ma co się szminkować w chwyty
literackie. Śmieliśmy się, że literaci rosyjscy otrzymują nakazy: »Licom k Króliku!« i przez
tydzień piszą tylko o potrzebie rozmnażania królików w kołchozach. Jesteśmy całkowicie
nastawieni, wszyscy, którzyśmy tam byli, »frontem do Okręgu Centralnego«. Śmieliśmy się
i rozdzielali, kiedy chciano nas stawiać frontem do tego lub owego hasła. Ale tu oczy nasze
widziały zmienianą powierzchnię ziemi, uszy nasze słyszały kucie kafarów, ręce nasze dotykały
stali i żelaza”1.
Twórczość plastyczna Rafała Malczewskiego kojarzona jest głównie z wizerunkami gór,
a w szczególności z pejzażami przestawiającymi różnorodne widoki Tatr. Większość wystaw2,
na których obecne były prace artysty, prezentowało te właśnie obrazy, nawet monograficzna
wystawa przygotowana przez Dorotę Folgę-Januszewską3 ograniczała się do tej dominującej
tematyki. Pominięte zostały całkowicie dwa cykle pejzaży industrialnych - „Czarny Śląsk”
powstały w latach 1934-1935 i „Centralny Okręg Przemysłowy” z 1938 roku, które w jego
twórczości stanowią ważną cenzurę artystyczną i pokazują, jak wydarzenia polityczne mogą
determinować twórczość plastyczną. Z perspektywy czasu może właśnie te cykle okazują się
dziś najbardziej interesującą i intrygującą częścią twórczości Malczewskiego. Pejzaż przemy-
słowy staje się nowym tematem w malarstwie polskim, nieprzypadkowo dzieje się to w drugiej
połowie lat trzydziestych XX wieku, okresie, gdy kończy się kryzys ekonomiczny, a władze
państwowe przykładają dużą wagę do problemu bezpieczeństwa i obrony. Wizerunki przed-
stawiające kopalnie, huty i zakłady przemysłowe są rodzajem pejzażu, ale ich wymowa ulega
zmianie, nabierając ideologicznego znaczenia. Powstają, aby uczestniczyć w procesie propa-
gandy rządu II Rzeczypospolitej i opiewają wzrastającą siłę kraju, który z niepokojem patrzy
1 Melchior Wańkowicz, Sztafeta. Książka o polskim pochodzie gospodarczym, Warszawa 1939, s. 96.
2 Jedynym wyjątkiem jest - nawiązująca do tej z 1938 r. - wystawa przygotowana przez Annę Król - „Rafał
Malczewski. Centralny Okręg Przemysłowy - reportaż malarski 1938”, Muzeum Regionalne w Stalowej Woli,
2008-2009, jednak miała ona bardziej charakter pokazu wizualnego, a nie wyczerpującego kompendium informacji
przedmiotowej.
3 Dorota Folga-Januszewska, Rafał Malczewski, 1.1, Zakopane w czasach Rafała Malczewskiego, t. 2, kat. wyst.,
Muzeum Narodowe w Warszawie; Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem; Muzeum Narodowe w Krakowie; Muzeum
Śląskie w Katowicach; Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2006-2007, Olszanica 2006.
„Centralny Okręg Przemysłowy - reportaż
malarski 1938”. Pejzaże industrialne
Rafała Malczewskiego z kolekcji Muzeum
Narodowego w Warszawie
„Słuchajcie, słuchajcie: - Opowiem wam o polskim Magnitogorsku, o polskim Magnitogorsku.
Słuchajcie, słuchajcie. Będę mówił o cyfrach, o faktach. Nie ma co się szminkować w chwyty
literackie. Śmieliśmy się, że literaci rosyjscy otrzymują nakazy: »Licom k Króliku!« i przez
tydzień piszą tylko o potrzebie rozmnażania królików w kołchozach. Jesteśmy całkowicie
nastawieni, wszyscy, którzyśmy tam byli, »frontem do Okręgu Centralnego«. Śmieliśmy się
i rozdzielali, kiedy chciano nas stawiać frontem do tego lub owego hasła. Ale tu oczy nasze
widziały zmienianą powierzchnię ziemi, uszy nasze słyszały kucie kafarów, ręce nasze dotykały
stali i żelaza”1.
Twórczość plastyczna Rafała Malczewskiego kojarzona jest głównie z wizerunkami gór,
a w szczególności z pejzażami przestawiającymi różnorodne widoki Tatr. Większość wystaw2,
na których obecne były prace artysty, prezentowało te właśnie obrazy, nawet monograficzna
wystawa przygotowana przez Dorotę Folgę-Januszewską3 ograniczała się do tej dominującej
tematyki. Pominięte zostały całkowicie dwa cykle pejzaży industrialnych - „Czarny Śląsk”
powstały w latach 1934-1935 i „Centralny Okręg Przemysłowy” z 1938 roku, które w jego
twórczości stanowią ważną cenzurę artystyczną i pokazują, jak wydarzenia polityczne mogą
determinować twórczość plastyczną. Z perspektywy czasu może właśnie te cykle okazują się
dziś najbardziej interesującą i intrygującą częścią twórczości Malczewskiego. Pejzaż przemy-
słowy staje się nowym tematem w malarstwie polskim, nieprzypadkowo dzieje się to w drugiej
połowie lat trzydziestych XX wieku, okresie, gdy kończy się kryzys ekonomiczny, a władze
państwowe przykładają dużą wagę do problemu bezpieczeństwa i obrony. Wizerunki przed-
stawiające kopalnie, huty i zakłady przemysłowe są rodzajem pejzażu, ale ich wymowa ulega
zmianie, nabierając ideologicznego znaczenia. Powstają, aby uczestniczyć w procesie propa-
gandy rządu II Rzeczypospolitej i opiewają wzrastającą siłę kraju, który z niepokojem patrzy
1 Melchior Wańkowicz, Sztafeta. Książka o polskim pochodzie gospodarczym, Warszawa 1939, s. 96.
2 Jedynym wyjątkiem jest - nawiązująca do tej z 1938 r. - wystawa przygotowana przez Annę Król - „Rafał
Malczewski. Centralny Okręg Przemysłowy - reportaż malarski 1938”, Muzeum Regionalne w Stalowej Woli,
2008-2009, jednak miała ona bardziej charakter pokazu wizualnego, a nie wyczerpującego kompendium informacji
przedmiotowej.
3 Dorota Folga-Januszewska, Rafał Malczewski, 1.1, Zakopane w czasach Rafała Malczewskiego, t. 2, kat. wyst.,
Muzeum Narodowe w Warszawie; Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem; Muzeum Narodowe w Krakowie; Muzeum
Śląskie w Katowicach; Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2006-2007, Olszanica 2006.