DOI Heft:
Część II. Sztuka starożytna / Part II. Ancient Art
DOI Artikel:Górecki, Tomasz: Ręczne (przenośne) candelabrum z bizantyńskiego kościoła w Athribis w Egipcie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45362#0144
Tomasz Górecki Ręczne (przenośne) candelabrum z bizantyńskiego kościoła w Athribis...
143
przedmiot został odlany według określonego projektu jako małe ręczne candelabrum
czy jest zaadoptowanym, wtórnie użytym elementem jakiejś wysokiej podstawy.
Można się pokusić o postawienie hipotezy o roli, jaką mogło pełnić ręczne candela-
brum w czynnościach sprawowanych we wnętrzu kościoła. Niewielki zasięg niesionego
na nim źródła światła, brak osłony otwartego płomienia i konieczność noszenia go
w dłoni ogranicza bowiem jego funkcję jedynie do oświetlania przestrzeni w zamknię-
tym wnętrzu18. Światło w kościele w Athribis zapewniały wiszące brązowe żyrandole
powszechnie używane na terenie Bizancjum19, jakich zaledwie fragmenty znaleziono
również w gruzie pochodzącym z budynku kościelnego w Athribis. Tak więc posługiwa-
nie się tego typu przedmiotem miało jedynie sens tylko w określonych warunkach - we
wnętrzu kościoła w którym panuje mrok. Candelabnim musiało zatem pełnić rolę po-
mocniczą i drugo rzędną w oświetlaniu kościoła, ponieważ kościół w Athribis oświetlało
co najmniej pięć żyrandoli, z których każdy miał od sześciu do kilkunastu pojemników
szklanych wypełnionych oliwą. Oliwa w żyrandolach musiała być uzupełniana na czas
liturgii, zaś po jej zakończeniu lampy były wygaszane. Ich gaszenie nie było trudne -
wystarczyło stłumić płomień. Osoba pełniąca funkcję „strażnika” światła (subdiakon?)
gasząc płomienie kolejnych lamp, musiała sobie oświetlać drogę we wnętrzu kościoła20.
W zamkniętym wnętrzu w czasie przemierzania naw kościelnych można było bez tyzyka
zgaśnięcia nieść candelabrum z palącą się świecę lub lampką (il. 5), gasząc płomienie
żyrandoli, świeczników i lamp lub zapalając je przed poranną modlitwą21.
Wiele wskazuje na to, że tym candelabrum posługiwano się jako przedmiotem prze-
nośnym. Było ono mniej uniwersalne od tych, które miały trójnóg, nie można go było
postawić w razie takiej potrzeby, ale wystarczająco funkcjonalne, aby pełnić swoją
rolę. W obecnym stanie badań trudno jednoznacznie stwierdzić, czy małe candelabnim
wyprodukowano od razu w widocznej tu formie, czy też powstało ono z zaadoptowanej
wtórnie części większej podstawy.
18 W Egipcie późnoantycznym używano w tym czasie do oświetlania otwartych przestrzeni,
tzw. latarni (lantern) z gliny, w których umieszczano lampki oliwne. Miały formę zamkniętego, sklepionego
kopułą „domku” z otworem z jednej strony, tak że światło padało przez ten otwór tylko w jednym kierunku.
Zob. Barbara Johnson, Pottery from Karanis. Excavations of the University of Michigan, Ann Arbor 1981, il. 76:
nr 131-133; Louise A. Shier, Terracota Lamps from Karanis, Egypt. Excavations of the University of Michigan,
Ann Arbor 1978, pl. 55 (Lantern Mich. 7716); Tomasz Górecki, The pottery 1988-1989 [w:] Włodzimierz
Godlewski, Tomasz Derda, Tomasz Górecki, Deir el Naqlun (Nekloni), 1988-1989, Second Preliminary Report,
„Nubica. International Journal for Coptic, Meroitic, Nubian, Ethiopian an Related Studies” 1994,3/1,
il. 17.3.; L. Bouras, M.G. Parani, Lighting..., op. cit., s. 5. Takie urządzenie nie było potrzebne w osłoniętym
od wiatru wnętrzu kościoła.
19 Paulos Silentiarius opisując kościół Mądrości Bożej w Konstantynopolu, poświęca wiele miejsca
jej bogatemu oświetleniu. Zob. Cyril Mango, The Art of the Byzantine Empire:312-1453, Sources and Documents,
New Jersey 1972, s. 89-91.
20 Niewiele wiadomo o osobach zapalających i gaszących lampy (czy świece) w kościele, o tym
jak odbywały się te czynności i jakich narzędzi do tego używano. Jedynie na Xll-wiecznej bizantyńskiej
miniaturze pokazany jest subdiakon (?) zdejmujący lampy wiszące pod architrawem lub sufitem prawdopo-
dobnie w celu uzupełnienia oliwy, zob. Maria Evangelatou, Pursuing Salvation through a Body of Parchment:
Books and Their Significance in the Illustrated Homilies oflakobos of Kokkinobaphos, „Mediaeval Studies”
2006, vol. 68, s. 239-284, il. ib.
21 Nie można mieć pewności, czym w tym przypadku oświetlano wnętrze budowli, ponieważ
świece były droższe, pełniły bardziej ceremonialną funkcję (np. w procesjach) i na użytek prywatny były
rzadziej stosowane. Zob. L. Bouras, M.G. Parani, Lighting..., op. cit., s. 1. Względy praktyczne przemawiają
za uznaniem tańszej w eksploatacji lampki oliwnej za źródło światła.
il. 5 1 fig. 5
Candelabrum
z przenoszoną na
nim świecą (powyżej),
lub lampką z brązu
(poniżej) - rekonstrukcja
I Candelabrum with
either candle (up)
or lamp made of bronze
(down) on top of it —
reconstruction
rys. I drawing Ewa Brykowska-
-Liniecka
143
przedmiot został odlany według określonego projektu jako małe ręczne candelabrum
czy jest zaadoptowanym, wtórnie użytym elementem jakiejś wysokiej podstawy.
Można się pokusić o postawienie hipotezy o roli, jaką mogło pełnić ręczne candela-
brum w czynnościach sprawowanych we wnętrzu kościoła. Niewielki zasięg niesionego
na nim źródła światła, brak osłony otwartego płomienia i konieczność noszenia go
w dłoni ogranicza bowiem jego funkcję jedynie do oświetlania przestrzeni w zamknię-
tym wnętrzu18. Światło w kościele w Athribis zapewniały wiszące brązowe żyrandole
powszechnie używane na terenie Bizancjum19, jakich zaledwie fragmenty znaleziono
również w gruzie pochodzącym z budynku kościelnego w Athribis. Tak więc posługiwa-
nie się tego typu przedmiotem miało jedynie sens tylko w określonych warunkach - we
wnętrzu kościoła w którym panuje mrok. Candelabnim musiało zatem pełnić rolę po-
mocniczą i drugo rzędną w oświetlaniu kościoła, ponieważ kościół w Athribis oświetlało
co najmniej pięć żyrandoli, z których każdy miał od sześciu do kilkunastu pojemników
szklanych wypełnionych oliwą. Oliwa w żyrandolach musiała być uzupełniana na czas
liturgii, zaś po jej zakończeniu lampy były wygaszane. Ich gaszenie nie było trudne -
wystarczyło stłumić płomień. Osoba pełniąca funkcję „strażnika” światła (subdiakon?)
gasząc płomienie kolejnych lamp, musiała sobie oświetlać drogę we wnętrzu kościoła20.
W zamkniętym wnętrzu w czasie przemierzania naw kościelnych można było bez tyzyka
zgaśnięcia nieść candelabrum z palącą się świecę lub lampką (il. 5), gasząc płomienie
żyrandoli, świeczników i lamp lub zapalając je przed poranną modlitwą21.
Wiele wskazuje na to, że tym candelabrum posługiwano się jako przedmiotem prze-
nośnym. Było ono mniej uniwersalne od tych, które miały trójnóg, nie można go było
postawić w razie takiej potrzeby, ale wystarczająco funkcjonalne, aby pełnić swoją
rolę. W obecnym stanie badań trudno jednoznacznie stwierdzić, czy małe candelabnim
wyprodukowano od razu w widocznej tu formie, czy też powstało ono z zaadoptowanej
wtórnie części większej podstawy.
18 W Egipcie późnoantycznym używano w tym czasie do oświetlania otwartych przestrzeni,
tzw. latarni (lantern) z gliny, w których umieszczano lampki oliwne. Miały formę zamkniętego, sklepionego
kopułą „domku” z otworem z jednej strony, tak że światło padało przez ten otwór tylko w jednym kierunku.
Zob. Barbara Johnson, Pottery from Karanis. Excavations of the University of Michigan, Ann Arbor 1981, il. 76:
nr 131-133; Louise A. Shier, Terracota Lamps from Karanis, Egypt. Excavations of the University of Michigan,
Ann Arbor 1978, pl. 55 (Lantern Mich. 7716); Tomasz Górecki, The pottery 1988-1989 [w:] Włodzimierz
Godlewski, Tomasz Derda, Tomasz Górecki, Deir el Naqlun (Nekloni), 1988-1989, Second Preliminary Report,
„Nubica. International Journal for Coptic, Meroitic, Nubian, Ethiopian an Related Studies” 1994,3/1,
il. 17.3.; L. Bouras, M.G. Parani, Lighting..., op. cit., s. 5. Takie urządzenie nie było potrzebne w osłoniętym
od wiatru wnętrzu kościoła.
19 Paulos Silentiarius opisując kościół Mądrości Bożej w Konstantynopolu, poświęca wiele miejsca
jej bogatemu oświetleniu. Zob. Cyril Mango, The Art of the Byzantine Empire:312-1453, Sources and Documents,
New Jersey 1972, s. 89-91.
20 Niewiele wiadomo o osobach zapalających i gaszących lampy (czy świece) w kościele, o tym
jak odbywały się te czynności i jakich narzędzi do tego używano. Jedynie na Xll-wiecznej bizantyńskiej
miniaturze pokazany jest subdiakon (?) zdejmujący lampy wiszące pod architrawem lub sufitem prawdopo-
dobnie w celu uzupełnienia oliwy, zob. Maria Evangelatou, Pursuing Salvation through a Body of Parchment:
Books and Their Significance in the Illustrated Homilies oflakobos of Kokkinobaphos, „Mediaeval Studies”
2006, vol. 68, s. 239-284, il. ib.
21 Nie można mieć pewności, czym w tym przypadku oświetlano wnętrze budowli, ponieważ
świece były droższe, pełniły bardziej ceremonialną funkcję (np. w procesjach) i na użytek prywatny były
rzadziej stosowane. Zob. L. Bouras, M.G. Parani, Lighting..., op. cit., s. 1. Względy praktyczne przemawiają
za uznaniem tańszej w eksploatacji lampki oliwnej za źródło światła.
il. 5 1 fig. 5
Candelabrum
z przenoszoną na
nim świecą (powyżej),
lub lampką z brązu
(poniżej) - rekonstrukcja
I Candelabrum with
either candle (up)
or lamp made of bronze
(down) on top of it —
reconstruction
rys. I drawing Ewa Brykowska-
-Liniecka