Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (3(39).2014)

Tomasz Jeziorowski „Centralny Okręg Przemysłowy - reportaż malarski 1938”...

343

życie. Bóg to robi na korzonkach roślin motylkowych, w uśmiechu dnia letniego. Człowiek
musi na to przejść sam siebie, spiętrzyć groźny świat maszyn. Widzieliśmy wielkie, wielkie,
6-metrowe w podstawie, 17 metrów wysokie dziesięć wież absorpcyjnych systemu prezydenta
Mościckiego”25. W zbiorach MNW znajduje się obraz Wieże Mościckiego. Mościce (nr inw.
MPW 3840 MNW; il. 3), który w katalogu IPS-u ma nr 55. Ponadto znajduje się także rysunek
(brak go w katalogu IPS-u) Wnętrze hali fabrycznej w Mościcach (nr inw. Rys.W.13137 MNW;
il. 4), który jest identyczny z obrazem, a więc musiał być szkicem do niego. Ta sytuacja poka-
zuje, że artysta nie zmieniał kompozycji, przenosząc je z karty szkicownika na obraz. Jest to
przypadek wyjątkowej konsekwencji stosowania techniki reportażu, w której zgodność z fak-
tycznym przedstawieniem jest wartością podstawową. Kadr przedstawienia ukazuje wnętrze
zakładu przemysłowego z dwoma monumentalnymi zbiornikami granulacyjnymi, o których
Wańkowicz pisze „W pustej hali wznoszą się jak kolosy”26, wypełniają one większą jego część.
Scena zbudowana jest czystymi, soczystymi kolorami, emanuje z niej nastrój optymizmu. Przy
jednym ze zbiorników malarz umieścił drobną, namalowaną szkicowo, sylwetkę człowieka.
Zestawienie znikomej postaci z ogromnym zbiornikiem podkreśla skalę zakładu, pokazuje
także po raz kolejny hierarchię ważności, w której projektowi przemysłowemu podporządko-
wane jest wszystko inne, a człowiek staje się trybikiem w sprawnie funkcjonującej maszynie.
Mościce zostały stworzone jako miejsce budowy Fabryki Związków Azotowych (od 1951 r.
stały się dzielnicą Tarnowa), które wzniesiono w latach 1927-1933. Inicjatorem tego projektu
był światowej sławy chemik, a następnie prezydent II RP Ignacy Mościcki. Nieprzypadkowo
w okresie 1930-1935 dyrektorem przedsiębiorstwa (połączonego w tym okresie z fabryką
w Chorzowie, zresztą przedstawioną przez Malczewskiego w cyklu „Czarny Śląsk”27) był
Eugeniusz Kwiatkowski. Na obszarze 670 hektarów powstał zakład i osiedle mieszkaniowe
zaprojektowane z ogromną dbałością o zielone tereny rekreacyjne dla mieszkańców. Fabryka
produkowała i eksportowała do ponad 60 krajów m.in.: siarczan amonu, azotniak, kwas
azotowy, wodór sprężony, tlen sprężony, kwas solny i saletrę amonową. Główne urządzenie
produkcyjne stanowiły wieże granulacyjne (absorpcyjne), w zakładzie było ich 10, każda
miała sześć metrów średnicy u podstawy i 17 metrów wysokości. Ich skomplikowaną zasadę
działania starał się przybliżyć Wańkowicz: „Wychodzimy z hal Mościckich, przechodzimy
pod jakimś ogromnym talerzem, wirującym u podstawy wieży. To wieża granulacyjna. Aby
zagęszczony roztwór saletry nie zakrzepł w jedną bryłę, lecz od razu przyjął postać zdatną
dla rolnika, rozpryskuje się go w wieży kilkupiętrowej. Gorący deszcz saletry - zanim spad-
nie na dno wieży - krzepnie chłodzony zimnym powietrzem. Z obracającego się dna wieży
odprowadza się gotowy produkt rolniczy. Wiórki rozpyla, zgartują noże, przez oś ruchomej
podstawy pędzi zimne powietrze”28.
W zbiorach MNW znajduje się także akwarela zatytułowana Wnętrze fabryki (nr inw.
184510 MNW), w katalogu IPS-u figuruje jako nr 81 (il. 5). Stanowi ona przykład szkicu
wykonanego pospiesznie przez artystę. Jest to studium do obrazu Rurociąg Mościce znaj-
dującego się w Muzeum Narodowym w Szczecinie (nr inw. MNS Sp 1005). Przedstawiona
25 M. Wańkowicz, Sztafeta..., op. cit., s. 256.
26 Idem, C.O.P.:..., op. cit., s. 104. Mościce także zostały tu wyodrębnione jako osobny rozdział.
27 M.in.: Kondensatory w Chorzowie (Niedziela), 1934, olej, płótno, 115 x 92 cm, Muzeum Śląskie w Katowicach,
nr inw. MŚK/SzM/422 oraz Kondensatory w Chorzowie, 1934-1935, akwarela, papier, 53,5 x 72 cm, Muzeum
w Chorzowie, nr inw. MCh Szt 1413.
28 M. Wańkowicz, Sztafeta..., op. cit., s. 261.