Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (7.1970)

76

Tadeusz Chrzanowski

w ipełni świadomy jestem tego, że raz jeszcze
podejmuję tylko wycinek zagadnienia i że
zajmując się obszarem obecnego województwa
opolskiego piszę o scalonych administracyjnie,
lecz historycznie dość różnych obszarach; po-
szerzenie badań na sąsiednie województwa nie
jest jednak dla mnie w chwili obecnej możli-
we. Za podsumowaniem spostrzeżeń, które na-
sunęły się w trakcie prac nad katalogiem,
przemawia zarówno znajomość z autopsji nie-
mal wszystkich omawianych poniżej zabytków,
jak również fakt, że w większości powstały
one w lokalnych pracowniach, które wytwo-
rzyły pewne własne odmiany nagrobnych
płyt z postaciami.

Sprawą istotną jest wartość artystyczna,
a w związku z tym znaczenie omawianych za-
bytków dla całokształtu sztuki śląskiej. Do-
tychczas w związku z masowością ich wystę-
powania i z rzemieślniczym niejednokrotnie
charakterem, płyty z postaciami oceniane były
dość pobieżnie, a w ogólnych opracowaniach
sygnalizowane zaledwie kilkoma zdaniami8.
Istotnie powszechność tego rodzaju twórczości
powodowała skłonność do powtarzania ukła-
dów i szczegółów, do pewnego zrutynizowa-
nia produkcji. Równocześnie jednak u auto-
rów zajmujących się bardziej szczegółowo pły-
tami znajdujemy oceny podkreślające i spraw-
ność w oddawaniu postaci ludzkiej, i — zwłasz-
cza — umiejętność portretowego przedstawia-
nia zmarłych. Podkreślano też ciekawe ele-
menty kostiumologiczne, chociaż nikt dotych-
czas tym aspektem zagadnienia nie zajął się
szerzej i ów pasjonujący temat w dalszym
ciągu oczekuje na opracowanie.

Wydaje się, że zjawisko śląskich płyt z po-
staciami traktować należy w pewnym sensie

jewództwo Opolskie, pod redakcją T. Chrzanow-
skiego i M. Korneckiego, z. 1 pow. brze-
ski, 1962, zesz. 2. pow. głubczycki, 1961, zesz. 3. pow.
grodkowski, 1964, zesz. 4. pow. kluczborski, 1960, zesz.
5. pow. kozielski, 1965, zesz. 6. pow. krapkowicki, 1963,
zesz. 7. pow. namysłowski, 1965, zesz. 8. pow. niemo-
dliński, 1962, zesz. 9. pow. nyski, 1963, zesz. 10. pow.
oleski, 1960, zesz. 11. pow. opolski, 1968, zesz. 12. pow.
prudnicki, 1960, zesz. 13. pow. raciborski, 1967, zesz.
14. pow. strzelecki, 1961. Ponieważ znaczna większość
omawianych zabytków została wymieniona u Lutscha
(op. cit), a wszystkie z terenu woj. opolskiego w po-
szczególnych zeszytach katalogu, nie będę w dalszym
ciągu powoływał się w przypisach na te pozycje.

8 A. Grisebach i inni, Die Kunst in Ober-
schlesien, Berlin 1927, s. 188—9; opinię tę powtarza
T. Dobrowolski, Sztuka na Śląsku, Katowice—
Wrocław 1948, s. 138—9.

podobnie, jak to uczynił Dobrowolski w od-
niesieniu do portretowego malarstwa staro-
polskiego 9, to znaczy wykazując cechy, wedle
których owe zabytki określić można jako pro-
dukcję seryjną, a równocześnie dostrzegając
w nich wartości, które nadają pewną rangę
artystyczną tym tworom bardzo śląskiego, to
znaczy prowincjonalnego, renesansu. Na pierw-
sze miejsce wysunąłbym szczególnie owe wyżej
już wspomniane elementy portretowej cha-
rakterystyki, która w najdojrzalszych dzie-
łach nie ogranicza się wyłącznie do fizycznej,
lecz sięga również do psychicznej struktury
modela. Obok realizmu portretowego wskazać
również należy na drobiazgowy nieraz realizm
w oddaniu szczegółów, zwłaszcza stroju i uzbro-
jenia. Ale ów warsztatowo sprawny mime-
tyzm cechowego rzeźbiarza łączy się ze świa-
domie artystycznym komponowaniem całości,
w której na plan pierwszy wydobywa się ele-
ment dekoracyjności. Ciasno wpisane w prosto-
kąt płyty postacie, ujęte czasem statycznie
(zwłaszcza w przedstawieniach niewiast), cza-
sem znów dynamicznie (szczególnie w grupie
nagrobków Mistrza płyty Dluhomila) tworzą
zwarte kompozycje o nader różnorodnym
kształtowaniu fakturalnym — od bardzo płas-
kiego reliefu po rzeźbę niemal pełną. Deko-
racyjność wzmaga wyraźnie częste zestawianie
ze sobą płyt, tworzące ciągi o charakterze
jakby fryzów.

Na omawianym terenie brak zresztą tak
liczebnie imponujących zespołów, z jakimi ma-
my do czynienia na Dolnym Śląsku 10 (we Wło-
dzienienie znajdowało się 6 płyt figuralnych
i jedna inskrypcyjna, w Gałązczycach znaj-
dziemy 3 płyty dla dorosłych i 4 dziecinne),
a ponadto nigdzie nie tworzą zespołu o jedno-
litej, całościowej koncepcji, jaki zresztą i na
ziemi wrocławskiej spotykamy wyjątkowo,
np. w Szklarach Górnych n.

W niniejszym przeglądzie ograniczam się
wyłącznie do tych zabytków, w których postać
zmarłego spełnia rolę zasadniczego, a nawet

9T. Dobrowolski, Polskie malarstwo portre-
towe, Kraków 1948 s. 48 i nn.

10 K n o e t e 1, op. cit., s. 13, wymienia takie
większe zespoły, np. Kurów Wielki (pow. głogowski) —
35 płyt, Sady Dolne (pow. jaworski) — 32, Przerze-
czyn-Zdrój (pow. dzierżoniowski) — 31 i kilka dal-
szych tego rodzaju skupisk.

11 T. Rudkowski, Renesansowy zespół nagrob-
ków w Szklarach Górnych, „Rozprawy Komisji Hi-
storii Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Naukowe-
go", t. I (1957), s. 131—7.