DOI Artikel:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:Starzewska, Maria: Z zagadnień śląskiej ceramiki renesansowej (na marginesie artykułów Konrada Straussa)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13798#0131
RECENZJE I OMÓWIENIA
MARIA STARZEWSKA (Wrocław)
Z zagadnień śląskiej ceramiki renesansowej
(na marginesie artykułów Konrada Straussa)
Ukazały się ostatnio dwa artykuły z zakresu renesansowej
ceramiki śląskiej, napisane przez wybitnego znawcę tematu
dr Konrada Straussa '. W pierwszym artykule autor omawia
garncarstwo głogowskie, w drugim — ceramikę o dekoracji
rytej i szkliwionej (pochodzenia nieustalonego) oraz powtórnie,
garncarstwo głogowskie. W omówieniu artykułów Straussa
zajmę się najpierw garncarstwem głogowskim, następnie cera-
miką o dekoracji rytej. W zakończeniu przedstawię uwagi do-
tyczące ważniejszych zagadnień z zakresu rozwoju rzemiosła
ceramicznego na Śląsku w okresie renesansu i manieryzmu.
Bardzo różnorodny poziom artystyczny nie tylko omawia-
nych przez Straussa prac, ale w ogóle renesansowej ceramiki
śląskiej, nie pozwala wszystkich wyrobów zaliczyć do „cerami-
ki", którym to terminem określam wytwórczość o bardziej
oficjalnym, w tym wypadku mieszczańskim charakterze tej
sztuki, w porównaniu do terminu „garncarstwa", bliższego
sztuce ludowej. Strauss, zgodnie z innymi autorami niemiec-
kimi, zalicza globalnie wszystkie ówczesne wyroby do „cera-
miki zduńskiej" (Hafnerkeramik); określenie to nie przyjęło
się w polskim nazewnictwie, choć byłoby uzasadnione histo-
rycznie, gdyż w XV i XVI w. wszelkie wyroby z gliny były
wykonywane przez zdunów. Nie oznacza to, że posiadają one
zawsze charakter sztuki ludowej. Wydaje się, że dla wyrobów
głogowskich najsłuszniejszą nazwą będzie „garncarstwo",
która wskazuje na rzemiosło, często bliskie sztuce ludowej, a dla
pater zdobionych dekoracją rytą, o wyższym poziomie artystycz-
nym — nazwa „ceramika".
Omawiając ośrodek garncarstwa w Głogowie autor arty-
kułów przypomina wcześniej publikowane dzieje ceramiki
w Głogowie w XVI w. i nawiązuje do przedstawionych przez sie-
bie w dawniejszych pracach zarówno wyrobów, jak i nazwisk
garncarzy głogowskich z lat 1595—1644 2. Na specjalną uwagę
zasługują nowe, interesujące przykłady, które Strauss odnalazł
ostatnio w zbiorach Callery Blumka w Nowym Jorku. Są to
cztery dzbany zdobne barwną, plastyczną dekoracją (jeden
z nich jest datowany 1587) oraz jedna patera o nieco odmien-
nym charakterze. Autor łączy te przykłady z warsztatami
głogowskimi na podstawie identycznych nakładek stosowanych
na znanych już dawniej dzbanach z Głogowa, a których matryce
znaleziono właśnie w tym mieście 3. Oprócz rodzaju nakładek
i kształtów korpusów, na które Strauss także zwraca uwagę,
myślę, że za pochodzeniem głogowskim przemawia również
i stosowana na dzbanach dekoracja ryta, a następnie barwnie
szkliwiona. Widzimy ją na dzbanie z 1587 r., w sposobie przed-
stawienia chmur nad sceną Ukrzyżowania. Na innych dzbanach,
1 K. Strauss, Glogauer Hafncrkeramiken der Renaisance, „Mitteilungs-
blatt der Schweizer Keramikfreunde", (1968), s. 3-11, U. 36; K. Strauss,
Neue Beitrdge zur Hafnerkeramik der Renaissance in Schlesicn, „Keramos",
50 (1970), s. 147 -154, U. 11.
2 K. Strauss, Schlesisehc Keramik, Strassburg, 1928, s. 58-64.
3 K. Masner, Fundę aus Glogau, „Schlesiens Yorzeit", IV (1907), s. 117.
przedstawianych obecnie przez Straussa, stosowana jest ona już
tylko jako geometryczna dekoracja szyjek i stopek.
Natomiast odmienny przykład stanowi patera. Przedsta-
wiono na niej w reliefie postacie Adama i Ewy, siedzących obok
Drzewa Życia w raju. Wokół sceny biegnie obramienie stylizo-
wanych roślin, a na stosunkowo szerokim otoku — elementy
groteski, zawierające trzy motywy: głowę brodatego mężczyzny,
osadzoną na korpusie ryby i dwa rodzaje palmet. Jest to drugi
znany mi przykład zastosowania groteski w garncarstwie ślą-
skim, oba pochodzą najprawdopodobniej z Głogowa, jak to
słusznie suponuje Strauss4. Wzory dla motywów groteski zo-
stały zaczerpnięte niewątpliwie z grafiki któregoś z tzw. małych
mistrzów norymberskich z 1. połowy XVI w., ale odtworzenie
ich, zwłaszcza na omawianej paterze, jest dosyć prymitywne.
Bardziej natomiast warto zwrócić uwagę na scenę środkową,
która, chociaż przedstawiona również nieudolnie, wzbudza
zainteresowanie swą treścią. Osobliwość przedstawienia leży nie
tylko w tym, że został zaznaczony w sposób dobitny i wyraźny
związek zawodu garncarza z pierwszymi czynnościami Adama
i Ewy po wypędzeniu ich z raju, jakimi było m. in. właśnie garn-
carstwo, przez wkomponowanie naczynia ceramicznego w pień
drzewa i ustawienie siedzisk z garnków. Zgodnie bowiem z tek-
stem Księgi Genesis Starego Testamentu grzech pierworodny
zmusił pierwszych rodziców do pracy, a według średniowiecznego
jeszcze interpretowania biblii jednym z pierwszych zawodów było
garncarstwo5. Nie wiem, gdzie i kiedy zaczęli garncarze posługi-
wać się przedstawieniem Adama i Ewy przy drzewie rajskim wraz
z wytworami garncarstwa, jako oznaką swego zawodu; przed-
stawienie to jest raczej rzadkie (choć samo wyobrażenie Grzechu
Pierworodnego spotyka się nieraz w twórczości ceramicznej).
Musiało się jednak przyjąć i dla garncarzy śląskich, gdyż tego
rodzaju przedstawienia spotykamy na pieczęciach cechu garn-
carzy w niektórych miastach. Jest to zawsze koło garncarskie,
na którym stoi dzbanek i z niego dopiero wyrasta roślina;
na wcześniejszych pieczęciach przypomina ona jeszcze drzewko,
na późniejszych już rodzaj kwiatu; pierwsi rodzice stoją po
jego obu stronach zrywając zakazany owoc, a w późniejszych
przykładach podtrzymują już tylko wazon za uszy. Takie przed-
stawienia, obramione kartuszami o ornamencie chrząstkowym,
znamy z Olesna, Złotoryi, z 1656 r. (il. 1), z Bolesławca,
z 1705 r. (il. 2)6. W swojej pracy o ceramice śląskiej Konrad
4 K. Strauss, Hafnerarbeilen schlesischcr Herkunft, ,,Belvederc",
XI (1932), s. 60. Autor publikuje tu pierwszy raz paterę z przedstawieniem
rozbudowanej sceny Ukrzyżowania, w otoku ornamentu groteski.
5 P. Brandt, Schaffende Arbeit and bildende Kunst im Altertum und
Mittelolter, Leipzig 1927, s. 307, il. 433. Autor podaje jako przykład płasko-
rzeźby z ościerzy w katedrze w Reims z czasu około 1250 r., na których synowie
Kaina są przedstawieni jako pracujący w trzech pierwszych zawodach: rolnika,
garncarza i kowala.
6 Odciski łąkowe takich pieczęci znajdują się w Gabinecie Numizma-
tyczno-Slragistycznym Muzeum Narodowego we Wrocławiu, nry inw. XIII/
PN-100, 101, 102, 103.
12 — Roczniki Sztuki Śląskiej, IX.
MARIA STARZEWSKA (Wrocław)
Z zagadnień śląskiej ceramiki renesansowej
(na marginesie artykułów Konrada Straussa)
Ukazały się ostatnio dwa artykuły z zakresu renesansowej
ceramiki śląskiej, napisane przez wybitnego znawcę tematu
dr Konrada Straussa '. W pierwszym artykule autor omawia
garncarstwo głogowskie, w drugim — ceramikę o dekoracji
rytej i szkliwionej (pochodzenia nieustalonego) oraz powtórnie,
garncarstwo głogowskie. W omówieniu artykułów Straussa
zajmę się najpierw garncarstwem głogowskim, następnie cera-
miką o dekoracji rytej. W zakończeniu przedstawię uwagi do-
tyczące ważniejszych zagadnień z zakresu rozwoju rzemiosła
ceramicznego na Śląsku w okresie renesansu i manieryzmu.
Bardzo różnorodny poziom artystyczny nie tylko omawia-
nych przez Straussa prac, ale w ogóle renesansowej ceramiki
śląskiej, nie pozwala wszystkich wyrobów zaliczyć do „cerami-
ki", którym to terminem określam wytwórczość o bardziej
oficjalnym, w tym wypadku mieszczańskim charakterze tej
sztuki, w porównaniu do terminu „garncarstwa", bliższego
sztuce ludowej. Strauss, zgodnie z innymi autorami niemiec-
kimi, zalicza globalnie wszystkie ówczesne wyroby do „cera-
miki zduńskiej" (Hafnerkeramik); określenie to nie przyjęło
się w polskim nazewnictwie, choć byłoby uzasadnione histo-
rycznie, gdyż w XV i XVI w. wszelkie wyroby z gliny były
wykonywane przez zdunów. Nie oznacza to, że posiadają one
zawsze charakter sztuki ludowej. Wydaje się, że dla wyrobów
głogowskich najsłuszniejszą nazwą będzie „garncarstwo",
która wskazuje na rzemiosło, często bliskie sztuce ludowej, a dla
pater zdobionych dekoracją rytą, o wyższym poziomie artystycz-
nym — nazwa „ceramika".
Omawiając ośrodek garncarstwa w Głogowie autor arty-
kułów przypomina wcześniej publikowane dzieje ceramiki
w Głogowie w XVI w. i nawiązuje do przedstawionych przez sie-
bie w dawniejszych pracach zarówno wyrobów, jak i nazwisk
garncarzy głogowskich z lat 1595—1644 2. Na specjalną uwagę
zasługują nowe, interesujące przykłady, które Strauss odnalazł
ostatnio w zbiorach Callery Blumka w Nowym Jorku. Są to
cztery dzbany zdobne barwną, plastyczną dekoracją (jeden
z nich jest datowany 1587) oraz jedna patera o nieco odmien-
nym charakterze. Autor łączy te przykłady z warsztatami
głogowskimi na podstawie identycznych nakładek stosowanych
na znanych już dawniej dzbanach z Głogowa, a których matryce
znaleziono właśnie w tym mieście 3. Oprócz rodzaju nakładek
i kształtów korpusów, na które Strauss także zwraca uwagę,
myślę, że za pochodzeniem głogowskim przemawia również
i stosowana na dzbanach dekoracja ryta, a następnie barwnie
szkliwiona. Widzimy ją na dzbanie z 1587 r., w sposobie przed-
stawienia chmur nad sceną Ukrzyżowania. Na innych dzbanach,
1 K. Strauss, Glogauer Hafncrkeramiken der Renaisance, „Mitteilungs-
blatt der Schweizer Keramikfreunde", (1968), s. 3-11, U. 36; K. Strauss,
Neue Beitrdge zur Hafnerkeramik der Renaissance in Schlesicn, „Keramos",
50 (1970), s. 147 -154, U. 11.
2 K. Strauss, Schlesisehc Keramik, Strassburg, 1928, s. 58-64.
3 K. Masner, Fundę aus Glogau, „Schlesiens Yorzeit", IV (1907), s. 117.
przedstawianych obecnie przez Straussa, stosowana jest ona już
tylko jako geometryczna dekoracja szyjek i stopek.
Natomiast odmienny przykład stanowi patera. Przedsta-
wiono na niej w reliefie postacie Adama i Ewy, siedzących obok
Drzewa Życia w raju. Wokół sceny biegnie obramienie stylizo-
wanych roślin, a na stosunkowo szerokim otoku — elementy
groteski, zawierające trzy motywy: głowę brodatego mężczyzny,
osadzoną na korpusie ryby i dwa rodzaje palmet. Jest to drugi
znany mi przykład zastosowania groteski w garncarstwie ślą-
skim, oba pochodzą najprawdopodobniej z Głogowa, jak to
słusznie suponuje Strauss4. Wzory dla motywów groteski zo-
stały zaczerpnięte niewątpliwie z grafiki któregoś z tzw. małych
mistrzów norymberskich z 1. połowy XVI w., ale odtworzenie
ich, zwłaszcza na omawianej paterze, jest dosyć prymitywne.
Bardziej natomiast warto zwrócić uwagę na scenę środkową,
która, chociaż przedstawiona również nieudolnie, wzbudza
zainteresowanie swą treścią. Osobliwość przedstawienia leży nie
tylko w tym, że został zaznaczony w sposób dobitny i wyraźny
związek zawodu garncarza z pierwszymi czynnościami Adama
i Ewy po wypędzeniu ich z raju, jakimi było m. in. właśnie garn-
carstwo, przez wkomponowanie naczynia ceramicznego w pień
drzewa i ustawienie siedzisk z garnków. Zgodnie bowiem z tek-
stem Księgi Genesis Starego Testamentu grzech pierworodny
zmusił pierwszych rodziców do pracy, a według średniowiecznego
jeszcze interpretowania biblii jednym z pierwszych zawodów było
garncarstwo5. Nie wiem, gdzie i kiedy zaczęli garncarze posługi-
wać się przedstawieniem Adama i Ewy przy drzewie rajskim wraz
z wytworami garncarstwa, jako oznaką swego zawodu; przed-
stawienie to jest raczej rzadkie (choć samo wyobrażenie Grzechu
Pierworodnego spotyka się nieraz w twórczości ceramicznej).
Musiało się jednak przyjąć i dla garncarzy śląskich, gdyż tego
rodzaju przedstawienia spotykamy na pieczęciach cechu garn-
carzy w niektórych miastach. Jest to zawsze koło garncarskie,
na którym stoi dzbanek i z niego dopiero wyrasta roślina;
na wcześniejszych pieczęciach przypomina ona jeszcze drzewko,
na późniejszych już rodzaj kwiatu; pierwsi rodzice stoją po
jego obu stronach zrywając zakazany owoc, a w późniejszych
przykładach podtrzymują już tylko wazon za uszy. Takie przed-
stawienia, obramione kartuszami o ornamencie chrząstkowym,
znamy z Olesna, Złotoryi, z 1656 r. (il. 1), z Bolesławca,
z 1705 r. (il. 2)6. W swojej pracy o ceramice śląskiej Konrad
4 K. Strauss, Hafnerarbeilen schlesischcr Herkunft, ,,Belvederc",
XI (1932), s. 60. Autor publikuje tu pierwszy raz paterę z przedstawieniem
rozbudowanej sceny Ukrzyżowania, w otoku ornamentu groteski.
5 P. Brandt, Schaffende Arbeit and bildende Kunst im Altertum und
Mittelolter, Leipzig 1927, s. 307, il. 433. Autor podaje jako przykład płasko-
rzeźby z ościerzy w katedrze w Reims z czasu około 1250 r., na których synowie
Kaina są przedstawieni jako pracujący w trzech pierwszych zawodach: rolnika,
garncarza i kowala.
6 Odciski łąkowe takich pieczęci znajdują się w Gabinecie Numizma-
tyczno-Slragistycznym Muzeum Narodowego we Wrocławiu, nry inw. XIII/
PN-100, 101, 102, 103.
12 — Roczniki Sztuki Śląskiej, IX.