DOI Artikel:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:Banaś, Paweł: Uwagi o książce Güntera Grundmanna: Der evangelische Kirchenbau in Schlesien
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13798#0135
92
Recenzje i omówienia
PAWEŁ BANAŚ (Wrocław)
Uwagi o książce Guntera Grundmanna
Der evangelische Kirchenbau in Schlesien, Frankfurt am Main 1970
Opublikowana w roku ubiegłym w serii „Bau-und Kunst-
denkmSler des deutschen Ostem" praca Guntera Grundmanna
poświęcona śląskiej architekturze protestanckiej należy do nie-
licznych w dorobku niemieckiej powojennej historii sztuki dziel
śląskoznawczych o tak poważnym i rozległym zarazem zakresie
badawczym. Jako wieloletni konserwator zabytków na Śląsku,
a także jako naukowiec często powracający w kolejnych publi-
kacjach do problematyki architektury protestanckiej, jest Grund-
mann osobą szczególnie predysponowaną do podjęcia takiego
właśnie zagadnienia. Wprawdzie śląska architektura protestanc-
ka, z racji dostrzeganych powszechnie jej cech swoistych, po-
siada bibliografię obfitą, to jednak nie doczekała się jeszcze
gruntownej, spełniającej wymagania współczesnej historii sztuki,
syntezy. Książka Alfreda Wiesenhuttera z 1926 r. pomijając
właściwe pracom pionierskim pewne błędne uogólnienia i nie-
dostatki materiałowe, pisana była — jak słusznie wspomina
w przedmowie Grundmann — przede wszystkim z pozycji
teologa. Pośmiertna edycja obszerniejszego opracowania Wie-
senhuttera 2, przynosząc szereg trafnych zestawień, w znikomym
tylko stopniu poszerzała wiedzę o zabytkach z obszaru Śląska.
Dysponując obszernym materiałem przyczynkarskim, zdecy-
dował się Grundmann na opracowanie monografii tematu
w możliwie najszerszym zakresie czasowym i terytorialnym. Jego
próba syntezy ma charakter chronologicznego przeglądu dzieł,
uporządkowanych w następujących rozdziałach i podrozdzia-
łach: Von der Refonnation bis zum Dreissigjahrigen Krieg,
s. 11 — 17; Vom Dreissigjahrigen Krieg bis zur Eroberung Sclilc-
siens durch Kbnig Friedrich II von Preussen, s. 18—36 {Die
Friedenskirchen, Die Grenzkirchen und Zufluchtskirchen sowie
die Kirchenneubauten in den Furstentumern. Die Gnadenlcirchen);
Von den Schlesischen Kriegen bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts,
s. 37—79 {Die Interimsbauten und die Fahwerkbethduser. Die
Bethauskirchen und ihre Nachfolgebauten. Die Kirche von Carl
Gotthard Langhans und seinem Kreis. Die Kirche der Langhans-
Schule. Die evangelische Kirchen der Schinkel—Zeit und der
Spatromantik); Nachwort — New Anfang und schmerzliches
Ende, s. 80—82. Całości dopełniają, poza indeksem osób i miej-
scowości, zestaw literatury przedmiotu oraz materiał ilustra-
cyjny w formie 36 rycin rozmieszczonych w tekście i 150 foto-
grafii.
Przyjęte przez Autora cezury jak i wyodrębnione w podroz-
działach typy i grupy budowli wydają się być bezdyskusyjne.
Każdy z rozdziałów popizedza zwięźle i klarownie zarysowany
wstęp historyczny, po czym następuje katalogowy przegląd
zabytków. Ograniczone z konieczności, zważywszy imponującą
liczbę przykładów, charakterystyki przynoszą niewiele więcej
ponad podstawowe dane tyczące okoliczności fundacji, autor-
stwa, etapów budowy. Opisy i analizy ograniczają się nieomal
z reguły do odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu i w jaki
sposób kompozycja przestrzenna dzieła spełnia postulaty pro-
testanckiej służby bożej. Zupełnie sporadycznie omawia Autor
szczegóły wystroju wnętrza, czy wyjaśnia genezę prezentowa-
nych układów przestrzennych. Zaznaczyć przy tym należy, iż
kolejne prezentacje pozycji katalogu nie powtarzają raz przy-
1 A. Wicsenhiitter, Der cvangcllsche Kirchenbau Schleslens, Breslau
1926, 2 wyd. Dusseldorf 1954.
2 A. Wiscnhutter, Protestantlscher Kirchenbau des deutschen Ostcns
Leipzig 1936.
jętego schematu, a traktowane są z dużą swobodą, co wprawdzie
ożywia tok narracji, ale dowodów Autora nie czyni precyzyj-
niejszymi. Rezygnując z przypisów i ograniczając literaturę do
pozycji o znaczeniu podstawowym pozostawia Autor szereg ogól-
nikowych stwierdzeń bez należytego uzasadnienia, utrudniając
tym samym ewentualną polemikę i budząc równocześnie nie-
ufność niezorientowanego w materiale czytelnika.
Abstrahując na tym miejscu od szeregu dyskusyjnych kwestii
drugorzędnych spróbujemy jedynie odtworzyć ogólny zarys
rozumowania Autora, ograniczając uwagi do zagadnień naj-
istotniejszych. W pierwszym okresie, kiedy to nowe wyznanie
prawie bez oporu pozyskuje sobie na Śląsku licznych zwolen-
ników, odnajduje Grundmann nie wiele więcej niż jego poprzed-
nicy dzieł godnych zainteresowania; wątpliwości budzić może
pierwszy z przedstawionych kościołów, pochodzący z połowy
XIV w. — małujowicki. Dzieło to wprawdzie wysokiej klasy
artystycznej nie powinno zajmować tak eksponowanego miejsca
między „dawnymi a nowymi laty", zmiany bowiem, jakie
poczyniono w jego wnętrzu w związku z wprowadzeniem pro-
testantyzmu, ledwie są dostrzegalne. Należy przypomnieć, że
w wieku XVI akcje budowlane protestantów ograniczają się,
w większości wypadków, do zabiegów adaptacyjnych, a to z tej
racji, iż przejęte od katolików kościoły zaspokajały ich aktualne
potrzeby. Niemniej już w wyniku tych zabiegów, ożywionych
zwłaszcza pod koniec stulecia, dostrzec możemy charaktery-
styczne dla przyszłej architektury protestanckiej tendencje do
funkcjonalnego kształtowania wnętrza. Grundmann przytacza
w tym względzie przykład kościoła w Prusach, kilkakrotnie pu-
blikowany już uprzednio. Znacznie ciekawsze, a wprowadzone
po raz pierwszy przez Autora w krąg rozważań nad architekturą
protestancką, okazują się prace adaptacyjne, zmierzające do
uzyskania możliwie obszernego wnętrza, w kościele parafial-
nym w Oławie (prowadzone przez Bernarda Niurona w latach
1587—1589) oraz w Kowarach, również w kościele parafialnym,
w którym wzniesiono nawet trzy kondygnacje empor o kon-
strukcji drewnianej (zniszczone w czasie pożaru w 1633 r.).
Zasługą Grundmanna jest również przypomnienie przebudowy
kościoła w Rościsławicach, w powiecie wołowskim, z lat 1577—
1590.
Spośród budowli sakralnych wzniesionych przez protestan-
tów do czasów wojny trzydziestoletniej zaledwie kilka godnych
jest bliższego zainteresowania, a dwie z nich: kościół św. Trójcy
w Żórawinie oraz kaplica zamkowa w Siedlisku należą do
najciekawszych dziel architektury protestanckiej nie tylko na
Śląsku. Ponieważ wymienione zabytki nie zostały dotąd mono-
graficznie opracowane, można było przypuszczać, że Autor
podejmie tym razem próbę gruntowej analizy i wyjaśni szereg
nierozwiązanych kwestii. Niestety uwagi Grundmanna odnoś-
nie do Żórawiny ograniczają się do przypomnienia z dawna
znanych faktów; w kontekście rozważań nad tym dziełem po-
minął Autor inne współcześnie wznoszone na Śląsku kościoły
czy kaplice związane z rezydencjami, a posiadające zbliżony
program przestrzenny, jak np. w Szydłowie i Szymiszowie 3.
Porównywanej już przez dawniejszych badaczy z budowlami
w Torgau czy w Szczecinie kaplicy w Siedlisku Grundmann
3 P. Banaś, Studia nad śląską architekturą protestancką 2. polowy
XVII wieku. „Roczniki Sztuki Śląskiej", VIII (1971), s. 46.
Recenzje i omówienia
PAWEŁ BANAŚ (Wrocław)
Uwagi o książce Guntera Grundmanna
Der evangelische Kirchenbau in Schlesien, Frankfurt am Main 1970
Opublikowana w roku ubiegłym w serii „Bau-und Kunst-
denkmSler des deutschen Ostem" praca Guntera Grundmanna
poświęcona śląskiej architekturze protestanckiej należy do nie-
licznych w dorobku niemieckiej powojennej historii sztuki dziel
śląskoznawczych o tak poważnym i rozległym zarazem zakresie
badawczym. Jako wieloletni konserwator zabytków na Śląsku,
a także jako naukowiec często powracający w kolejnych publi-
kacjach do problematyki architektury protestanckiej, jest Grund-
mann osobą szczególnie predysponowaną do podjęcia takiego
właśnie zagadnienia. Wprawdzie śląska architektura protestanc-
ka, z racji dostrzeganych powszechnie jej cech swoistych, po-
siada bibliografię obfitą, to jednak nie doczekała się jeszcze
gruntownej, spełniającej wymagania współczesnej historii sztuki,
syntezy. Książka Alfreda Wiesenhuttera z 1926 r. pomijając
właściwe pracom pionierskim pewne błędne uogólnienia i nie-
dostatki materiałowe, pisana była — jak słusznie wspomina
w przedmowie Grundmann — przede wszystkim z pozycji
teologa. Pośmiertna edycja obszerniejszego opracowania Wie-
senhuttera 2, przynosząc szereg trafnych zestawień, w znikomym
tylko stopniu poszerzała wiedzę o zabytkach z obszaru Śląska.
Dysponując obszernym materiałem przyczynkarskim, zdecy-
dował się Grundmann na opracowanie monografii tematu
w możliwie najszerszym zakresie czasowym i terytorialnym. Jego
próba syntezy ma charakter chronologicznego przeglądu dzieł,
uporządkowanych w następujących rozdziałach i podrozdzia-
łach: Von der Refonnation bis zum Dreissigjahrigen Krieg,
s. 11 — 17; Vom Dreissigjahrigen Krieg bis zur Eroberung Sclilc-
siens durch Kbnig Friedrich II von Preussen, s. 18—36 {Die
Friedenskirchen, Die Grenzkirchen und Zufluchtskirchen sowie
die Kirchenneubauten in den Furstentumern. Die Gnadenlcirchen);
Von den Schlesischen Kriegen bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts,
s. 37—79 {Die Interimsbauten und die Fahwerkbethduser. Die
Bethauskirchen und ihre Nachfolgebauten. Die Kirche von Carl
Gotthard Langhans und seinem Kreis. Die Kirche der Langhans-
Schule. Die evangelische Kirchen der Schinkel—Zeit und der
Spatromantik); Nachwort — New Anfang und schmerzliches
Ende, s. 80—82. Całości dopełniają, poza indeksem osób i miej-
scowości, zestaw literatury przedmiotu oraz materiał ilustra-
cyjny w formie 36 rycin rozmieszczonych w tekście i 150 foto-
grafii.
Przyjęte przez Autora cezury jak i wyodrębnione w podroz-
działach typy i grupy budowli wydają się być bezdyskusyjne.
Każdy z rozdziałów popizedza zwięźle i klarownie zarysowany
wstęp historyczny, po czym następuje katalogowy przegląd
zabytków. Ograniczone z konieczności, zważywszy imponującą
liczbę przykładów, charakterystyki przynoszą niewiele więcej
ponad podstawowe dane tyczące okoliczności fundacji, autor-
stwa, etapów budowy. Opisy i analizy ograniczają się nieomal
z reguły do odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu i w jaki
sposób kompozycja przestrzenna dzieła spełnia postulaty pro-
testanckiej służby bożej. Zupełnie sporadycznie omawia Autor
szczegóły wystroju wnętrza, czy wyjaśnia genezę prezentowa-
nych układów przestrzennych. Zaznaczyć przy tym należy, iż
kolejne prezentacje pozycji katalogu nie powtarzają raz przy-
1 A. Wicsenhiitter, Der cvangcllsche Kirchenbau Schleslens, Breslau
1926, 2 wyd. Dusseldorf 1954.
2 A. Wiscnhutter, Protestantlscher Kirchenbau des deutschen Ostcns
Leipzig 1936.
jętego schematu, a traktowane są z dużą swobodą, co wprawdzie
ożywia tok narracji, ale dowodów Autora nie czyni precyzyj-
niejszymi. Rezygnując z przypisów i ograniczając literaturę do
pozycji o znaczeniu podstawowym pozostawia Autor szereg ogól-
nikowych stwierdzeń bez należytego uzasadnienia, utrudniając
tym samym ewentualną polemikę i budząc równocześnie nie-
ufność niezorientowanego w materiale czytelnika.
Abstrahując na tym miejscu od szeregu dyskusyjnych kwestii
drugorzędnych spróbujemy jedynie odtworzyć ogólny zarys
rozumowania Autora, ograniczając uwagi do zagadnień naj-
istotniejszych. W pierwszym okresie, kiedy to nowe wyznanie
prawie bez oporu pozyskuje sobie na Śląsku licznych zwolen-
ników, odnajduje Grundmann nie wiele więcej niż jego poprzed-
nicy dzieł godnych zainteresowania; wątpliwości budzić może
pierwszy z przedstawionych kościołów, pochodzący z połowy
XIV w. — małujowicki. Dzieło to wprawdzie wysokiej klasy
artystycznej nie powinno zajmować tak eksponowanego miejsca
między „dawnymi a nowymi laty", zmiany bowiem, jakie
poczyniono w jego wnętrzu w związku z wprowadzeniem pro-
testantyzmu, ledwie są dostrzegalne. Należy przypomnieć, że
w wieku XVI akcje budowlane protestantów ograniczają się,
w większości wypadków, do zabiegów adaptacyjnych, a to z tej
racji, iż przejęte od katolików kościoły zaspokajały ich aktualne
potrzeby. Niemniej już w wyniku tych zabiegów, ożywionych
zwłaszcza pod koniec stulecia, dostrzec możemy charaktery-
styczne dla przyszłej architektury protestanckiej tendencje do
funkcjonalnego kształtowania wnętrza. Grundmann przytacza
w tym względzie przykład kościoła w Prusach, kilkakrotnie pu-
blikowany już uprzednio. Znacznie ciekawsze, a wprowadzone
po raz pierwszy przez Autora w krąg rozważań nad architekturą
protestancką, okazują się prace adaptacyjne, zmierzające do
uzyskania możliwie obszernego wnętrza, w kościele parafial-
nym w Oławie (prowadzone przez Bernarda Niurona w latach
1587—1589) oraz w Kowarach, również w kościele parafialnym,
w którym wzniesiono nawet trzy kondygnacje empor o kon-
strukcji drewnianej (zniszczone w czasie pożaru w 1633 r.).
Zasługą Grundmanna jest również przypomnienie przebudowy
kościoła w Rościsławicach, w powiecie wołowskim, z lat 1577—
1590.
Spośród budowli sakralnych wzniesionych przez protestan-
tów do czasów wojny trzydziestoletniej zaledwie kilka godnych
jest bliższego zainteresowania, a dwie z nich: kościół św. Trójcy
w Żórawinie oraz kaplica zamkowa w Siedlisku należą do
najciekawszych dziel architektury protestanckiej nie tylko na
Śląsku. Ponieważ wymienione zabytki nie zostały dotąd mono-
graficznie opracowane, można było przypuszczać, że Autor
podejmie tym razem próbę gruntowej analizy i wyjaśni szereg
nierozwiązanych kwestii. Niestety uwagi Grundmanna odnoś-
nie do Żórawiny ograniczają się do przypomnienia z dawna
znanych faktów; w kontekście rozważań nad tym dziełem po-
minął Autor inne współcześnie wznoszone na Śląsku kościoły
czy kaplice związane z rezydencjami, a posiadające zbliżony
program przestrzenny, jak np. w Szydłowie i Szymiszowie 3.
Porównywanej już przez dawniejszych badaczy z budowlami
w Torgau czy w Szczecinie kaplicy w Siedlisku Grundmann
3 P. Banaś, Studia nad śląską architekturą protestancką 2. polowy
XVII wieku. „Roczniki Sztuki Śląskiej", VIII (1971), s. 46.