Kilka uwag o wrocławskiej kaplicy św. Elżbiety

85

sprawa rozwiniętego kultu Św. Krzyża53. Officium

0 św. Krzyżu łączy się oczywiście z omówioną ideą
modlitw za zmarłych przez podkreślanie w antyfo-
nach i psalmach Krzyża jako symbolu odkupienia

1 zbawienia. Zawarte zarówno w Officium, jak i we
mszy o św. Krzyżu teksty mówią nie tyle o Męce
Pańskiej, co podkreślają tryumf Chrystusa, głosząc
chwałę Krzyża jako znaku zwycięstwa, który staje
się „drogowskazem dla wiernych, światłem dla żyją-
cych w ciemnościach, chorągwią zwycięską przeciw
złym duchom, mądrością dla barbarzyńców"54.
Ten tryumfalny wydźwięk modlitw odnieść należy
do sytuacji Kościoła katolickiego, który pomimo
skomplikowanych stosunków wyznaniowych na Ślą-
sku energicznie odzyskiwał utracone pozycje55. Okres
kontrreformacji zaczął się tutaj z dużym opóźnieniem
w stosunku do innych krajów, napotykając silny
opór licznych i dobrze zorganizowanych gmin pro-
testanckich, tak że umieszczone na sklepieniach równo-
ramienne krzyże adorowane przez putta rozumieć
należy nie jako symbol dokonanego zwycięstwa, lecz
jako znak, który umieszczony niegdyś na sztandarach
Konstantyna przyniósł zwycięstwo56.

53 Kult Krzyża znany od początków chrześcijaństwa zy-
skał ogromną popularność w okresie krucjat, a ponowne odro-
dzenie tego kultu nastąpiło w czasach kontrreformacji —
por. M. Nowodworski, Encyklopedia kościelna, t. XI, War-
szawa 1878, s. 473 —474; Podręczna encyklopedia kościelna,
t. XXIII-XXIV, Warszawa 1911, s. 99-100; H. Quilliet,
Croix, [w:] Dictionnaire de theologie catholiąue, t. III, cz. 2,
Paris 1923, szp. 2346 passim; Sauer, op. cit., szp. 244 nn.

54 Nowodworski, op. cit., t. XI, s. 472.

55 J. Chrząszcz, Kirchengeschichte Schlesiens, Breslau
1908, s. 168 — 180; J. Leszczyński, Katolicyzm cesarski na
Śląsku, [w:] Historia Ślajka do roku 1763, prac. zbiór, pod
red. K. Maleczyńskiego, t. I, cz. 3 Od końca XVI w. do roku
1763, Wrocław 1963, s. 388-403; W. Długoborski, J. Gie-
rowski, K. Maleczyński, Dzieje Wrocławia do r. 1807,
Warszawa 1958, s. 481-483.

56 Krzyże na sklepieniach kaplicy zbliżone są formą do krzy-
ża używanego, obok typowego maltańskiego, na płaszczach
przez rycerzy tego zakonu podczas walk z niewiernymi —
Nowodworski, op. cit., t. XIII, s. 189. Z tak pojętym symbo-
lem krzyża zetknął się niewątpliwie Fryderyk podczas swojego
pobytu na Malcie, kiedy to brał udział w walkach z Turkami.
Tą jego działalnością oraz może wpływem Urbana VIII, szcze-
gólnie propagującego kult krzyża, tłumaczyć należy wprowa-
dzenie do programu kaplicy wątku walki za wiarę. Rozumiana
jako „misyjna" działalność Kościoła katolickiego na Śląsku
została porównana z działalnością wśród pogan zakonu ry-
cerskiego, którego książę Fryderyk byl niemieckim mistrzem.
Informacje biograficzne o kardynale zawierają m. in. współ-
czesne mu wypowiedzi: Aggratulatio Serenissimo ac Eminentissi-
mo... Friderico... Landgravio Hesiae... Cathedralem Suam
Ecclesiam Vratisl. solenissime ingresso oblata ab Humillie de-
votissimo Capellano e. Servo Joannę Henrico Heyman..., Vra-
tislaviae 1676; Treu Unterthdnigstes Gluckwinschen Geschehen
bei der Hbchsterfreulichsten Ankunfft des Hochwiirdigsten Durch-

Treści ideowe kaplicy wzbogacone zostały również
wprowadzeniem do niej kunsztu muzycznego złączo-
nego harmonijnie ze sztuką plastyczną i liturgią.
Wyobrażonym w kopule aniołom wtórował nie tylko
krąg świętych otaczających Chrystusa, lecz również
śpiew beneficjantów kardynalskich57. Instrumentalna
musica angelica złączona została z wokalną muzyką
ziemską — musica humana, by głosić tryumf Krzyża,
znaku miłosierdzia i pokoju, czego wyrazem jest
postać błogosławiącego Boga Ojca na sklepieniu la-
tarni 58.

Kaplica wrocławska pełniąc funkcję mauzoleum,
w którym obok relikwi świętych męczenników59
spoczęły szczątki fundatora, poświęcona została św.
Elżbiecie jako pośredniczce uczestniczącej w chwale
Boga — sędziego i odkupiciela, przynoszącego przez
Krzyż przebaczenie i zwycięstwo. Program ideowy
kaplicy, zawierający akcenty gloryfikujące patronkę
i jej świątobliwego potomka, wzbogacony wątkami
zwycięstwa wiary katolickiej, jest dobitnym wyzna-
niem tej wiary złożonym przez fundatora-konwertytę.

Wątki tematyczne programu przeplatają się wza-
jemnie, tworząc złożoną, ale zarazem zwartą i logiczną
całość. Znalazło to odbicie w dziedzinie form archi-
tektonicznych, które łącząc się organicznie z rzeźbą,
malarstwem i muzyką podkreślają dominującą rolę
kopuły w programie ideowym, a formy baldachimu
powtórzone nad ołtarzem i nagrobkiem akcentują
kompozycyjną i ideową oś całego dzieła60.

leuchtigsten Fursten u. Herm... Friderici... Durch Constantinum
Aloysium Henricum von Oberg..., Neisse 1676; Brunetti,
op. cit.; Personalia...

57 Kardynał Fryderyk był gorącym zwolennikiem śpiewu
kościelnego, dla którego rozwoju w diecezji wrocławskiej po-
łożył duże zasługi — Buchmann, op. cit., s. 87. W akcie
fundacyjnym kaplicy podkreślono kilkakrotnie obowiązek śpie-
wania, a nie odmawiania większości psalmów.

58 W przeciwieństwie do latarni symbolizującej „niebo nie-
bieskie" kopuła oznacza niebo „ziemskie", astronomiczne.
Rozpięta nad przestrzenią środkową i ozdobiona zgodnie z jej
znaczeniem wyobrażeniami osób boskich, świętych i aniołów,
podkreśla kopuła treści ideowe budowli — por. L. Kalinow-
ski, Treści artystyczne i ideowe kaplicy Zygmuntowskiej, [w:]
Studia do Dziejów Wawelu, t. H, Kraków 1961, s. 60, 106, 110
oraz s. 114, przyp. 20 i 21.

59 W ołtarzu kaplicy złożone zostały relikwie św. Klemensa,
z daru papieża Klemensa X. W kaplicy przechowywano również
relikwie męczenników zebrane przez kardynała (śś. Felicyty,
Wenerodusa, i Konstancji) oraz laskę będącą pamiątką po
św. Elżbiecie. Projektu przeniesienia ciała świętej z Marburga
do Wrocławia nie udało się Fryderykowi zrealizować — por.
J. Jungnitz, Die Reliąuien der St. Elisabethkapelle an der
Breslauer Kathedrale, „Schlesisches Pastoralblatt", 30, (1909);
Dersch, op. cit., s. 326.

60 Zgodnie ze starą tradycją baldachim, utworzony z kolumn
i belkowania nad nagrobkiem i ołtarzem, wyróżnia z otoczenia
miejsce ofiary mszy św. i złożenia relikwii męczennika oraz