Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (19.2010)

216

Małgorzata Korżel-Kraśna

i pochodzący z Francji Antoine Genevier oraz naj-
słynniejsi zegarmistrze wrocławscy z końca XVIII
wieku: przybyły z Francji Andre Dumoulin, który
otrzymał w 1780 r. prawa miejskie, i Johann Gottlieb
Klose, który w 1787 r. przeprowadził się do Wrocła-
wia z Poczdamu). Przybywali tu także mistrzowie
z mniejszych miejscowości śląskich, jak np. Micha-
eł Wagner, ślusarz z Kowar, osiadły w tej miejscowo-
ści już na początku XVII wieku9, protoplasta rodziny
wybitnych zegarmistrzów wrocławskich.
Dość wcześnie dotarł do Wrocławia najwięk-
szy wynalazek w dziejach zegara mechanicznego
- skonstruowane przez Holendra Christiana Huy-
gensa w 1657 r. wahadło jako regulator wychwy-
tu. Wywarł on duży wpływ na miejscową produk-
cję czasomierzy. Spowodował produkcję nowych
- ze względu na mechanizm i kształt obudowy - ty-
pów zegarów.
Już od 1733 r. mechanizm zegara wahadłowego,
pokazujący i bijący godziny, półgodziny i kwadran-
se oraz ukazujący dwanaście znaków zodiaku i fazy
księżyca, obowiązywał jako majstersztyk zegarmi-
strzów wrocławskich10. Świadczy to o powszech-
ności tego wynalazku, oraz pośrednio, o wielkiej
popularności na Śląsku w XVIII wieku dwóch ty-
pów zegarów opartych na mechanizmie wahadło-
wym - szafkowego i szafowo-podłogowego. Oba
te typy czasomierzy zaopatrzone były w obudowy
wykonane w drewnie.
Zegary szafkowe pojawiły się najwcześniej w Ha-
dze i w Anglii w latach sześćdziesiątych XVII wie-
ku (już od 1658 r. wytwarzał je John Fromenteel
w Londynie11), a dwadzieścia lat później w Holan-
dii i w krajach skandynawskich. Do Europy Środ-
kowej dotarły one pod koniec XVII stulecia. W An-
glii stworzono model ich obudowy12, który przybrał
kształt skrzynki w kształcie graniastosłupa, zwień-
czonej szczytem, wspartej na niskich nóżkach, za-
mykanej od frontu jednoskrzydlowymi oszklony-
mi drzwiczkami osłaniającymi okrągłe duże tarcze
wyrabiane z cyny lub mosiądzu. Do dekoracji sto-
sowano okleiny z ciemnego hebanu, wykładziny
z szylkretu lub apliki ze złoconego brązu. Angiel-
ski typ obudowy został przejęty przez inne europej-
skie ośrodki zegarmistrzowskie i zasadniczo nie był
zmieniany do końca XVIII wieku. Nawet w okre-
sie rokoka skrzynki zachowały proste ścianki, a prze-
obrażeniom uległa jedynie część zwieńczenia, która
otrzymywała wtedy formę piętrzącego się belkowa-
nia lub gzymsu, często falistego. Ponadto podwyż-

szano wówczas cokoły z licznymi profilowaniami
i stosowano dużo aplik złoconych.
Zegary szafkowe na Śląsku należały do najbar-
dziej rozpowszechnionych z wszystkich używanych
tam czasomierzy, o czym świadczy dość duża licz-
ba zachowanych obiektów13. Używane były przez
szlachtę i mieszczaństwo, a w domach stawiano je
zwykle na stołach, komodach lub konsolowych sto-
łach (w Anglii zdobiły zwykle przyścienne konsole,
stąd otrzymały nazwę bracket clock).
Obudowy zegarów szafkowych na Śląsku zacho-
wują formę wzorca angielskiego. Najbardziej typo-
wa oprawa to: drewniana skrzynka o wysokości od
45 do 60 cm i szerokości około 30 cm, z niskim pro-
filowanym cokołem, wsparta na czterech małych
nóżkach w kształcie spłaszczonych kul, zwieńczo-
na szerszym prostym gzymsem, powyżej którego
umieszczona jest oprofilowana i zwężająca się ku
górze nadstawka zaopatrzona w antabowy metalo-
wy uchwyt. Od frontu szafka zamykana była za-
zwyczaj prostokątnymi oszklonymi jednoskrzydło-
wymi drzwiczkami o półkolistym górnym wykroju
ramy; ścianki boczne zegara posiadały dwa mniej-
sze oszklone otwory: u dołu większy prostokątny
z półkolistym zakończeniem, u góry mniejszy koli-
sty. Szafka była dekorowana skromnie: metalowymi
(zwykle wykonanymi z brązu złoconego) sterczyn-
kami (w kształcie stylizowanych waz) umieszczony-
mi na czterech narożach gzymsu, oprofilowaniem
ramy drzwiczek i metalowym szyldzikiem kluczyny,
a czasami tylko metalowymi ażurowymi aplikami
w górnych narożach ścianki frontowej. Tarcza zega-
rowa była okrągła, zrobiona z mosiądzu, wypełniała
w całości front obudowy zegarowej.
Skrzynki wykonywano zwykle z drewna heba-
nowego lub orzechowego oraz - rzadziej - z drew-
na drzew liściastych bejcowanego i malowanego na
czarno. Wszystkie powierzchnie drewniane były wy-
gładzone. Takie obudowy mają zegary wytworzo-
ne na Śląsku w 1. ćwierci XVIII wieku w warszta-
cie Heribertusa Potza w Głogowie (zbiory Muzeum
Narodowego we Wrocławiu) (ił. 1) i około 1750 r.
w pracowni Fr. M. Stephana we Wrocławiu (tam-
że) (il. 2); zegar z 2. połowy XVIII wieku wykona-
ny przez wrocławskiego mistrza Forcera14 oraz ze-
gar z końca XVIII wieku z pracowni Johanna Ho-
hausa z Kłodzka (zbiory Muzeum Ziemi Kłodz-
kiej)15. Stosowanie tej prostej typowej obudowy ze-
gara szafkowego na Śląsku nie było uzależnione od
rangi warsztatu zegarmistrzowskiego, spotykamy ją