Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (19.2010)

MAŁGORZATA KORZEL-KRAŚNA
(Wrocław)
DREWNIANE OBUDOWY ZEGARÓW
Z XVIIII POCZĄTKU XIX WIEKU NA ŚLĄSKU.
WYBRANE PRZYKŁADY

Zegarmistrzostwo na Śląsku ma długą tradycję
sięgającą XIV wieku. Jego początki zarówno pod
względem czasu, jak i produkcji podobne są do po-
czątków tej dziedziny rzemiosła w innych regionach
środkowej Europy.
Na Śląsku branża zegarmistrzowska osią-
gnęła największe sukcesy w XVII i XVIII stuleciu.
Wzmocnienie pozycji tej specjalności rzemieślniczej
spowodowało we Wrocławiu w 1781 r.1 wyodręb-
nienie się cechu zegarmistrzowskiego ze ślusarskie-
go2. Cech zegarmistrzów liczył wtedy 54 członków
(w XVII wieku zrzeszał nawet około 60 mistrzów)3.
Jest to liczba imponująca, zwłaszcza gdy porówna
się ją z liczbą 37 mistrzów działających w 2. połowie
XVIII wieku w Gdańsku4, największym ówcze-
snym ośrodku produkującym zegary na ziemiach
polskich oraz z liczbą 38 zegarmistrzów czynnych
od początku XVIII do połowy XIX wieku w Wilnie5,
drugim ważnym tego typu ośrodku w tym rejonie.
Natomiast w Warszawie, której rola w dziedzinie
rzemiosła zegarmistrzowskiego i w zakresie propa-
gowania nowej mody wyposażenia wnętrz dzięki
dworowi królewskiemu stale wzrastała, czynnych
było w 1750 r. pięciu zegarmistrzów, a w 1829 r.
43 mistrzów6.
We Wrocławiu w XVII i XVIII wieku rośnie
znacznie nie tylko liczba warsztatów zegarmi-
strzowskich w porównaniu ze stuleciem poprzed-
nim (w XVI wieku działało ich tylko 28), ale także
różnorodność ich specjalizacji. Wielka rozmaitość
dotyczy głównie małych warsztatów specjalizują-
cych się w produkcji jednego typu zegara domowe-
go, jak: kaflowy, wieżyczkowy, ścienny, szafkowy lub
kieszonkowy. Tylko w wielkich warsztatach wytwa-
rzane są różne modele zegarów. Duży popyt na cza-

somierze, zwłaszcza w XVIII stuleciu, spowodował
nie tylko zwiększenie liczby ich producentów i kon-
kurencji między nimi, ale też konsolidację wytwa-
rzających je rzemieślników w celu utrzymania wy-
sokiej pozycji wśród braci rzemieślniczej.
Łączenie się zegarmistrzów, już od chwili powsta-
nia tej specjalizacji, we wspólny cech z rzemieślni-
kami zajmującymi się obróbką metali miało racjo-
nalne uzasadnienie, ponieważ podstawowymi mate-
riałami przy produkcji zegarów były: żelazo, złoto,
srebro czy brąz i mosiądz. Zarówno mechani-
zmy zegarowe, jak i obudowy czasomierzy wyko-
nywano głównie z metali. Dopiero od XVII wieku
coraz częściej przy wytwarzaniu zegarów zaczęto
wykorzystywać drewno. Skutecznie wypierało ono
metal przy tworzeniu opraw zegarowych, zwłaszcza
w nowych typach chronometrów7. Obudowy drew-
niane zegarów stały się najpopularniejsze w wieku
XVIII i wtedy też doszło do usamodzielnienia się
cechów zegarmistrzowskich i ich uniezależnienia
się od korporacji zrzeszających rzemieślników zwią-
zanych z obróbką metali, co nie oznacza, że łączyły
się one z tego powodu z cechami stolarzy8.
Głównym ośrodkiem rzemieślniczym regionu
był Wrocław. Tu najczęściej kształcili się śląscy przy-
szli adepci zegarmistrzostwa podczas swych obo-
wiązkowych wędrówek czeladniczych, tu dociera-
ły nowinki w tej branży dzięki ożywionej wymianie
handlowej prowadzonej przez miasto ze względu na
jego usytuowanie na szlaku dróg prowadzących ze
wschodu na zachód. Tu wreszcie osiedlali się i pro-
wadzili warsztaty zegarmistrze z różnych regionów
Europy, dzieląc się swym doświadczeniem z miej-
scowymi mistrzami (np. twórcy zegarków kieszon-
kowych: syn ślusarza z Drezna Chrystian Bradler