DOI Artikel:
Kolendo-Korczakowa, Katarzyna: Dzieje Infułacji Gieranońskiej fundacji Wojciecha Gasztołda
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22261#0013
Dzieje Infułacji Gieranońskiej fundacji Wojciecha Gasztołda
11
Gieranony nazywane były miasteczkiem już w r. 1520 i jako oppidum oznaczone
zostały na mapie Litwy rytowanej w r. 1613 przez Tomasza Makowskiego17. Status
miasta królewskiego otrzymały od Władysława IV, co potwierdził Stanisław August
przywilejem z 25 V 1792, którym nadał Gieranonom herb i zezwolił na budowę ra-
tusza, kramów i cegielni18. Przywileje miejskie nie wpłynęły jednak na rozwój mia-
steczka, które w r. 1886 miało zaledwie 375 mieszkańców, z tego tylko 142 zaliczonych
do stanu mieszczańskiego19.
Interesującym zagadnieniem jest występująca od poł. w. XV nazwa Murowane Giera-
nony20, pojawiająca się w dokumencie fundacyjnym Olbrachta Gasztołda. Świadczy ona
zapewne o wyjątkowości faktu istnienia w Gieranonach murowanej rezydencji Gasz-
tołdów. Z drugiej strony, fakt istnienia w okolicy kilku miejscowości o tej samej nazwie:
Gieranony Murowane, Gieranony-Subotniki, Gieranony-Zygmunciszki, powodował
konieczność dodania określenia precyzującego. Gieranony były rezydencją Gasztoł-
dów już w XV w. (w r. 1431 Iwaszko Gasztołd pisał się „z Gieranon”), istniała tam
więc zapewne jakaś rezydencja, pojawiająca się od poł. w. XV nazwa Murowane Gie-
ranony („Gieranona Murata”) może świadczyć, iż była ona murowana. Na przełomie
w. XV i XVI Olbracht Gasztołd wzniósł tu murowany zamek21. Budowla użytkowana
była do śmierci Barbary Radziwiłłówny (1551), potem stopniowo popadała w ruinę,
została częściowo zniszczona w czasie wojny 1654-166122, w XVII w. opisywano ją
jako zniszczoną, pozbawioną dachu23. Nieużytkowanie zamku mogło być związane
zarówno z faktem, iż Gieranony jako królewszczyzna były oddawane w dzierżawę,
jak również z tym, iż wzniesiony przez Olbrachta Gasztołda zamek w późniejszych
czasach stał się przestarzały i nie spełniał już funkcji obronnych. Według Aftanaze-
go na potrzeby administracji dóbr wzniesiono obok zamku mniejszy budynek, autor
ten nie podaje jednak żadnych źródeł tego przypuszczenia24. W r. 1740 ruiny zamku
zostały częściowo rozebrane25. W inwentarzu kościoła Św. Mikołaja z r. 1784 zamek
opisywany jest następująco: „w rozwalinach mury, mający około wały kwadratowe
usypane na łokci 20 in circuitu, którego pierwsza fosa głębiny jeszcze po niektórych
miejscach na 6 łokci. Sam zamek mający niegdyś 4 wysokie baszty po rogach, jedną
salę i trzy pokoje oraz sklepy na 2 kondygnacje”26. Mury zamku na początku w. XIX
dochodziły do wysokości pierwszego piętra, zostały rozebrane w 1. ćw. w. XIX na
materiał do różnych budowli gospodarskich w sąsiednich dobrach Lipniszki27. Pozo-
17 S. Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII w., „Acta Baltico
Słavica”, 7,1970, s. 70; idem, Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego Tomasza Makowskiego z 1613 r. tzw.
radziwiłłowska, jako źródło do dziejów Litwy i Białorusi, „Studia Źródłoznawcze”, 10,1965, s. 33-67.
18 SGKP, t. 2, 1881, s. 558-559; Jankowski, op. cit., t. 3, s. 117.
19 A. LJfroy, TepanbduKa 6enapycKix uecmay (XVI - nanamaK XX cm.), MiHCK 1998, s. 146.
20 J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie. Warszawa 1972, s. 66
- przed r. 1458 fundacja Gasztołdów (Gieranjony Murowane).
21 Kurczewski, Biskupstwo..., s. 102; SGKP, t. 2, 1881, s. 559.
22 Cmpananan cnadnuna, MiHCK 1998, s. 17-19.
23 Aftanazy, op. cit., t. 4, s. 95; Jankowski, op. cit., t. 3, s. 112.
24 Aftanazy, op. cit., t. 4, s. 95.
25 LAHW, 604-1-7605, Opisanie probostwa [...] Gieranońskiego podług modeluszu [...] pasterza do
wizyty generalnej [...] danego w roku 1784, s. 53.
26 LAHW, 604-1-7605, op. cit., s. 53.
Baliński, op. cit., t. 3, s. 225.
27
11
Gieranony nazywane były miasteczkiem już w r. 1520 i jako oppidum oznaczone
zostały na mapie Litwy rytowanej w r. 1613 przez Tomasza Makowskiego17. Status
miasta królewskiego otrzymały od Władysława IV, co potwierdził Stanisław August
przywilejem z 25 V 1792, którym nadał Gieranonom herb i zezwolił na budowę ra-
tusza, kramów i cegielni18. Przywileje miejskie nie wpłynęły jednak na rozwój mia-
steczka, które w r. 1886 miało zaledwie 375 mieszkańców, z tego tylko 142 zaliczonych
do stanu mieszczańskiego19.
Interesującym zagadnieniem jest występująca od poł. w. XV nazwa Murowane Giera-
nony20, pojawiająca się w dokumencie fundacyjnym Olbrachta Gasztołda. Świadczy ona
zapewne o wyjątkowości faktu istnienia w Gieranonach murowanej rezydencji Gasz-
tołdów. Z drugiej strony, fakt istnienia w okolicy kilku miejscowości o tej samej nazwie:
Gieranony Murowane, Gieranony-Subotniki, Gieranony-Zygmunciszki, powodował
konieczność dodania określenia precyzującego. Gieranony były rezydencją Gasztoł-
dów już w XV w. (w r. 1431 Iwaszko Gasztołd pisał się „z Gieranon”), istniała tam
więc zapewne jakaś rezydencja, pojawiająca się od poł. w. XV nazwa Murowane Gie-
ranony („Gieranona Murata”) może świadczyć, iż była ona murowana. Na przełomie
w. XV i XVI Olbracht Gasztołd wzniósł tu murowany zamek21. Budowla użytkowana
była do śmierci Barbary Radziwiłłówny (1551), potem stopniowo popadała w ruinę,
została częściowo zniszczona w czasie wojny 1654-166122, w XVII w. opisywano ją
jako zniszczoną, pozbawioną dachu23. Nieużytkowanie zamku mogło być związane
zarówno z faktem, iż Gieranony jako królewszczyzna były oddawane w dzierżawę,
jak również z tym, iż wzniesiony przez Olbrachta Gasztołda zamek w późniejszych
czasach stał się przestarzały i nie spełniał już funkcji obronnych. Według Aftanaze-
go na potrzeby administracji dóbr wzniesiono obok zamku mniejszy budynek, autor
ten nie podaje jednak żadnych źródeł tego przypuszczenia24. W r. 1740 ruiny zamku
zostały częściowo rozebrane25. W inwentarzu kościoła Św. Mikołaja z r. 1784 zamek
opisywany jest następująco: „w rozwalinach mury, mający około wały kwadratowe
usypane na łokci 20 in circuitu, którego pierwsza fosa głębiny jeszcze po niektórych
miejscach na 6 łokci. Sam zamek mający niegdyś 4 wysokie baszty po rogach, jedną
salę i trzy pokoje oraz sklepy na 2 kondygnacje”26. Mury zamku na początku w. XIX
dochodziły do wysokości pierwszego piętra, zostały rozebrane w 1. ćw. w. XIX na
materiał do różnych budowli gospodarskich w sąsiednich dobrach Lipniszki27. Pozo-
17 S. Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII w., „Acta Baltico
Słavica”, 7,1970, s. 70; idem, Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego Tomasza Makowskiego z 1613 r. tzw.
radziwiłłowska, jako źródło do dziejów Litwy i Białorusi, „Studia Źródłoznawcze”, 10,1965, s. 33-67.
18 SGKP, t. 2, 1881, s. 558-559; Jankowski, op. cit., t. 3, s. 117.
19 A. LJfroy, TepanbduKa 6enapycKix uecmay (XVI - nanamaK XX cm.), MiHCK 1998, s. 146.
20 J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie. Warszawa 1972, s. 66
- przed r. 1458 fundacja Gasztołdów (Gieranjony Murowane).
21 Kurczewski, Biskupstwo..., s. 102; SGKP, t. 2, 1881, s. 559.
22 Cmpananan cnadnuna, MiHCK 1998, s. 17-19.
23 Aftanazy, op. cit., t. 4, s. 95; Jankowski, op. cit., t. 3, s. 112.
24 Aftanazy, op. cit., t. 4, s. 95.
25 LAHW, 604-1-7605, Opisanie probostwa [...] Gieranońskiego podług modeluszu [...] pasterza do
wizyty generalnej [...] danego w roku 1784, s. 53.
26 LAHW, 604-1-7605, op. cit., s. 53.
Baliński, op. cit., t. 3, s. 225.
27