Studia Waweliana (6/7.1997-1998)

3. Wawel od północy, u podstawy wzgórza brama Poboczna. Panorama Krakowa zamieszczona w: Konstytucje, statuta
i przywileje... (1581) - fragment. Biblioteka Czartoryskich (fot. M. Wesołowska)

Po prawej stronie (heraldycznie) widzimy Orła w koronie
- godło Królestwa Polskiego6. Korpus ptaka oplata litera
S - monogram Zygmunta I. Orzeł, zgodnie z zasadami
heraldycznej kurtuazji, zwraca się w stronę korony
i tarczy z Pogonią - herbem Litwy. Cesarska korona,
zamknięta dwoma półkolistymi kabłąkami zwieńczonymi
krzyżykiem pełni tutaj określoną funkcję polityczną,
manifestując niezależną władzę królewską, suwerenność
monarchy polskiego w stosunku do cesarza .

Dolne obramienie portretu tworzą trzy tarcze herbowe.
Dwie skrajne, rodowo-dynastyczne, odchylone są skośnie
od środkowej - herbu ziemskiego Prus Królewskich. Po
prawej (heraldycznie) herb Habsburgów - pas przez środek
tarczy - królowej matki Elżbiety Rakuszanki, po lewej herb
starowęgierski - na tarczy dwudzielnej w słup, w polu
prawym podwójny krzyż na wzgórzu, w lewym Rzeki8.
W środku tarcza z czarnym orłem Prus Królewskich, z ko-
roną na szyi i ręką zbrojną w miecz wyrastającą z prawego
skrzydła9. Herb ten powstał w roku 1454, kiedy Kazimierz
Jagiellończyk inkorporował Prusy Królewskie do Korony.
Umieszczenie na drzeworycie właśnie tego herbu ziemskie-

6 Zob. szerzej: Z. Piech, Zarys dziejów i symboliki Orla
Białego [w:] Orty nasze. Orzeł biały w zbiorach Biblioteki
Jagiellońskiej, Kraków 1996, s. 9-44; M. Rokosz, Orzeł Biały
w książce polskiej [w:] Orły nasze..., s. 45-74.

7 Oba godła państwowe symbolizują dwa zasadnicze ciała
monarchii połączone unią polityczną od czasów Władysława
Jagiełły, a personalną pod rządami Kazimierza Jagiellończyka.
Korona między nimi pełni funkcję nadrzędnego symbolu, gwa-
rantującego poprzez osobę władcy niezależność, trwałość i ścisły
związek obu organizmów państwowych. Zob. szerzej: B. Mio-
dońska, Władca i parlstwo w krakowskim drzeworycie książ-
kowym XVI w. [w:] Renesans. Sztuka i ideologia, Warszawa
1976, s. 55, 60-61 (tam też literatura).

8 R. Kiersnowski, Godła jagiellońskie (Wiadomości Numi-
zmatyczne, 32: 1990, z. 1-2, s. 19).

go ma podkreślić rzeczywistą, ścisłą więź z Królestwem
Polskim, tym bardziej że feudałowie i miasta pruskie skłon-
ne były traktować związek z Polską tylko jako unię per-
sonalną.

Za prawym ramieniem króla artysta narysował okno,
w którym umieścił fragment zabudowy wzgórza widzianej
od strony północno-zachodniej. Do tej pory ten przekaz
ikonograficzny nie był analizowany. Nie figuruje też
w obszernej Ikonografii Wawelu Jerzego Banacha. Pra-
widłowo zidentyfikowała go Janina Ruszczycówna przy
omawianiu portretów Jagiellonów10. Widoczna na drze-
worycie część okna wyznacza ramy zabudowy, którą
omówię w następującej kolejności: zespół bramy Dolnej,
kościół katedralny, pałac królewski.

Zespół bramy Dolnej

Na pierwszym planie widoczny jest zespół bramy
Dolnej, do której dochodzą dwa mury obronne (fig. 2)1 .
Między nimi biegnie po północnym zboczu droga do
zamku. Zewnętrzny, niższy mur obronny, opatrzony wy-

S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści,
funkcje, Warszawa 1993, s. 27.

10 Ruszczycówna, o.c, s. 35, il. 19.

11 Zespół bramy Dolnej powstał za panowania Władysława
Jagiełły. Tworzyły go: brama w murze głównym, brama zew-
nętrzna, usytuowana kilkanaście metrów poniżej i trzy kamien-
no-ceglane baszty (por. fig. 4). Dwie mniejsze, koliste baszty
umieszczono w linii muru obronnego łączącego zamek z miastem.
Baszta trzecia, zwana później Wielką, stanęła na skalistym
cyplu, po wewnętrznej stronie drogi prowadzącej na zamek.
Zespół uległ zniszczeniu i wyburzeniu w 1. pot. XIX w. - zob.
Z. Pianowski, Wawel obronny. Zarys przemian fortyfikacji
grodu i zamku krakowskiego w. IX-XIX, Kraków 1991, s. 76-77,
122 (Bibl. Waw. 8).

183