Studia Waweliana (6/7.1997-1998)

naszej rycinie widoczna jest nad ośmiobokiem niewielka
konstrukcja, która zapewne wyobraża dach o niskim
spadku. Wyżej zaznacza się wieniec wieżyczek otacza-
jących fleszę środkową - w rzeczywistości bardzo wysoką,
a tu skróconą przez artystę z powodu brzegu ryciny.

Pomiędzy wieżami Zegarową i Wikaryjską wyodrębnia
się górna część zachodniej fasady katedry, z trójkątnym
szczytem i dwuspadowym dachem. Poniżej szczytu dwa
wąskie okna rozdziela wydłużony element - figura św.
Stanisława? Pomiędzy wieżą Zegarową i dzwonnicą zwraca
uwagę wyolbrzymiona w proporcjach północna ściana tran-
septu, z nienaturalnie wielkim, wydłużonym oknem i szczy-
tem zakończonym wysmukłą iglicą zwieńczoną gałką.

Do pałacu przylega dzwonnica Zygmuntowska. Ar-
tysta na skutek skrótu perspektywicznego pominął bu-
dynek łaźni królowej i skarbca katedralnego. Dzwonnica
ma cztery poziomy okien. Najwyższe okno jest duże,
dwudzielne (por. fig. 3)25. Nakrywa ją baniasty hełm
nierealnie wyciągnięty do góry, z narożnymi wieżyczka-
mi. Dokładniej konstrukcję tego zwieńczenia pokazuje
drzeworyt z roku 1570, późniejsze ryciny z lat 1581
i 1603—1605 również oddają charakterystyczne cechy
i kształt baniastych, renesansowych hełmów na dzwon-
nicy i wieży Zegarowej26.

Jak wiadomo, w roku 1514 dzwonnica uległa poważnej
ruinie. Możliwe, że zawaliło się górne piętro, gdyż został
uszkodzony skarbiec katedralny. Wieżę odnowili i nad-
budowali w latach 1516-1521 muratorzy Łukasz i Sta-
nisław2'. Powstała wtedy trzykondygnacyjna budowla
z dużym, dwudzielnym oknem na najwyższym piętrze,
gdzie w roku 1521 zawieszono dzwon „Zygmunt". Dzwon-
nicę na naszym drzeworycie widzimy tuż przed wielką
katastrofą. Jak podają źródła, w roku 1554 mury wieży
spękały, a w cztery lata później budowla zapadła się,
bania nachyliła28. Prace nad jej wzmacnianiem szkar-
pami, ankrami i klamrami ciągnęły się przez 30 lat.
Dzieło odnowy zakończył w roku 1588 włoski murator
Galeacjusz (Galeazzo Guicciardini)29.

Pałac królewski

Po lewej stronie ryciny (fig. 2) widoczna jest w dużym
skrócie perspektywicznym północna elewacja pałacu30.
Zgodnie z rzeczywistością zaznaczono trzy kondygnacje,
z których dwie górne mają większe okna, natomiast
dolna mniejsze.

Dach nad północnym skrzydłem rezydencji króle-
wskiej złożony jest z dwu części, oddzielonych od siebie
murem ogniowym. W połaci dachowej umieszczono nisko
cztery wyloty kominów, a na kalenicach i murze ognio-
wym iglice z kulami dekoracyjnymi. Dach ten przysło-
nięty jest częściowo (od zachodu) przez dwuspadowe
nakrycie sąsiedniego skrzydła pałacu, z obniżoną kale-
nicą w stosunku do dachu budynku północnego. Podobne,
ale nieco mniejsze obniżenie tej kalenicy widzimy na
rycinie z roku 1570. Dokładność omawianego drzeworytu
odnośnie do pałacowego dachu potwierdza też widok
z roku 1581.

Przed elewacją pałacu przebiega mur obronny (prze-
dmurze) o bardzo regularnym krenelażu. Pomiędzy linią
przedmurza a zewnętrznym umocnieniem (mur Bonero-
wski) zaznacza się silnie pofałdowany stok wzgórza. Podo-
bnie ukształtowany jest fragment zbocza (pokryty roślin-
nością) poniżej fortyfikacji łączącej zamek z miastem.

Opisany widok Wawelu w oknie jest najstarszym
portretowym przedstawieniem zabudowy wzgórza od
strony północno-zachodniej. Jest też pierwszą reprodu-
kcją nieznanego rysunku wykonanego z natury z okolic
obecnego placu na Groblach31. Zapoczątkował on naj-
bardziej popularny i atrakcyjny schemat ikonograficzny
zamku32.

Autor naszej ryciny nie jest znany. Drzeworyt wy-
konano zapewne na zamówienie do drugiego wydania
Kroniki Marcina Bielskiego. W każdym razie najwcześ-
niej mógł powstać w roku 1549, gdyż wtedy stał już
mur Bonerowski u podstawy wzgórza. Zadziwia odtwo-
rzenie na małej powierzchni (część okna) rozbudowanej
architektury zamku, z podkreśleniem jej charakterysty-
cznych elementów (niektórych w pewnym uproszczeniu,
w formie ideogramów).

Drzeworyt z roku 1554 jest kompozycją w pełni
renesansową, o znaczącej symbolice33. Obok postaci króla
artysta umieścił najwymowniejsze świadectwo jego dzia-
łalności - gotycko-renesansowy Wawel, który pozostał
po śmierci władcy rzeczywistym, materialnym znakiem
wielkiej akcji architektonicznej. Za panowania króla
Zygmunta I przebudowano rezydencję monarszą, nad-
budowano wieże katedralne i dzwonną. Dwie z nich
otrzymały pierwsze renesansowe hełmy w Krakowie.
Zbudowano i odnowiono część fortyfikacji zamku. Po-
wstała również (niewidoczna tu) kaplica Zygmuntowska
- mauzoleum grobowe rozsławiające imię władcy.

Pierwotnie budowla była wieżą obronną wzniesioną
w XIV w., włączoną w system gotyckich fortyfikacji zamku.
Za czasów biskupa Wojciecha Jastrzębca (1412-1423) przebu-
dowana i przekształcona w dzwonnicę - Wojciechowski,
o.c, s. 78; Węclawowicz, o.c, s. 123.

26 Zwracam uwagę na pomyłkę drzeworytnika, który na
widoku Krakowa z 1581 r. upodobni! północną elewację wieży
Zegarowej (brak zegara !) do dzwonnicy.

27 Wojciechowski, o.c, s. 79-81; Wypisy źródłowe...1516-
1525.

28 Wojciechowski, o.c, s. 80.

29 KZSP, 4: Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, Warszawa 1965,
s. 104.

30 Za panowania Aleksandra Jagiellończyka (1501-1506)
i Zygmunta Starego przebudowano i rozbudowano dawny zamek
gotycki. Nie jest jednoznacznie wyjaśniony czas przebudowy
skrzydła zachodniego. Andrzej Fischinger datuję tę akcję bu-
dowlaną na lata 1504—1507, Zbigniew Pianowski zaś nieco

później: 1507-1511. Skrzydło północne wzniesiono w latach
1507-1511, włączając do niego gotycką część pałacu zwaną
Kurzą Nogą - A. Fischinger, Pałac króla Aleksandra na
Wawelu (Rocz. Krak, 56: 1990, s. 82-88); Z. Pianowski,
Zugmunt czy Aleksander? O początku gotycko-renesansowego
pałacu na Wawelu [w:] Festina lente. Prace ofiarowane An-
drzejowi Fischingerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Kra-
ków 1998, s. 62-65.

31 Zob. szerzej o widokach portretowych z natury, repro-
dukcjach i kopiach: Banach, o.c, s. 9-18; Idem, Dawne
widoki Krakowa, Kraków 1983, s. 5-10.

32 Zob. widoki z lat 1570 i 1581, a zwłaszcza panoramę
z lat 1603-1605. Ten ostatni wielokrotnie naśladowany - por.
Banach, o.c

33 O kompozycji renesansowego drzeworytu książkowego,
jego symbolice i znaczeniu w dziełach historiograficznych zob.:
Miodońska, o.c; Kuczyński, o.c, s. 135-157.

186