DOI article:
Mossakowski, Stanisław: Uroczystości wawelskie w styczniu roku 1649 a projekty Giovanniego Battisty Gisleniego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.19892#0088
Orf
26. Giovanni Battista Gisleni, projekt odbudowy hełmu
wieży zw. Zygmunta III. Londyn, album Varii disegni,
s. 50. By courtesy of the Trustees of Sir John Soane’s
Museum (fot. Courtauld Institute of Art)
tambur miał być teraz znacznie wyższy, a świetliki w je-
go szerszych ścianach zamieniono na spore okienka
w pilastrowo-wolutowych obramowaniach. Na ścianach
węższych tamburu, przynajmniej od strony ukazanej na
rysunku, umieszczono zegary słoneczne161. Sama cza-
sza hełmu w polach szerszych zamiast otworów świe-
tlikowych otrzymała dekoracyjne wazony na woluto-
wych wspornikach, w polach węższych, ozdobionych
dodatkowo ornamentem cekinowym, pozostawiono
obeliskowe sterczyny. Nieco zmieniona i uproszczona
została forma baniastego zwieńczenia całości.
Wreszcie projekt trzeci, widniejący na jednej z kart
szkicownika drezdeńskiego (D-23 v.; fig. 27), stanowi
wersję skrajnie uproszczoną162. Kształt hełmu w posta-
ci spłaszczonej bani, zakończonej niewysokim profilo-
wanym zwieńczeniem, przypomina formę hełmu wie-
ży Władyslawowskiej zamku królewskiego w Warsza-
wie, która powstała zapewne przed rokiem 1619163.
Zawierucha wojenna w początkowych latach panowa-
nia Jana Kazimierza spowodowała, że projekt naszego ar-
78
tysty nie został zrealizowany, przynajmniej do czasu poto-
pu szwedzkiego. Świadczy o tym widok zamku wawel-
skiego w szkicowniku Mathiasa Palbitzkiego, wykonany
podczas oblężenia Krakowa przez wojska szwedzkie w
roku 1655, gdzie nad wieżą zw. Zygmunta III dostrzega-
my skromny, prowizoryczny dach namiotowy164.
W czasie omawianego pobytu w Krakowie mógł Gi-
sleni -jak się zdaje - jeszcze raz wykorzystać swój ta-
lent w imię pamięci zmarłego monarchy-dobrodzieja.
U nieocenionego Marcina Golińskiego czytamy: „22 Ja-
nuarii, w piątek w oktawę pogrzebu Ojcowie Jezuici u SS.
Piotra i Pawła w kościele odprawiali za króla reąuiem.
Miał Mszę śpiewaną JM. Ks.[Stanisław] Pstrokoński,
biskup chełmiński, był ks. legat [Giovanni de Torres]
i wielu panów i szlachty. Kapela królewska śpiewała. Ka-
tafalk piękny o 4 słupach, na których stały cztery osoby
malowane, złociste: Wiara, Sprawiedliwość, Mężność
i Wstrzemięźliwość. Korona na wierzchu, wielka, a na
przykryciu złotogłowowym dwie poduszki leżały złoto-
głowowe, na których leżały dwie korony, dwa jabłka
i dwa berła złote. Nad nimi Orzeł biały wisiał na drucie
z rozczapierzonymi skrzydłami mający w paszczęce
miecz goły. Angełi trzymali różne napisy. Świec palą-
cych pełno było we trzy rzędy dokoła, koło katafalku”165.
Tej właśnie dekoracji okazjonalnej dotyczą, jak wypa-
da sądzić, studia projektowe królewskiego katafalku, po-
zbawionego trumny, znajdujące się na dwóch kartach szki-
cownika drezdeńskiego (D-23 v., D-24)166. Rysunek pierw-
szy (D-23 v.; fig. 27), zawierający m.in. zanalizowany po-
wyżej projekt hełmu wieży wawelskiej, przedstawia skrom-
ny katafalk przykryty w całości tkaniną, na którym - na
poduszce - spoczęły królewska korona, berło i jabłko.
161 Było to zapewne nawiązanie do pierwotnego dzieła, gdyż
wiadomo, że w r. 1602 Zygmunt III postanowił przerobić nie znany
bliżej zegar w „świeżo zbudowanej wieży” - zob. J. J. Dreścik,
Zegar kościoła katedralnego na Wawelu [w:] Katedra krakowska w
czasach nowożytnych (XVI-XVIII w.), s. 186, przyp. 41.
162 Rysunek opublikowany, bez rozpoznania, przez M i lob ędz-
kiego, o.c., tabl. XXI-2.
163 Zob. J. L i 1 e y ko, Zamek warszawski. Rezydencja królewska
i siedziba władz Rzeczypospolitej, 1569-1763, Wrocław 1984, s. 43,
il. 17, 25.
l64Szkicownik M. Palbitzkiego (1623-1677) przechowywanyjest
obecnie w Nationalmuseum w Sztokholmie. Omawiany rysunek (k.
38v.) opubl. J. Muczkowski, Dwa nieznane widoki zamku na
Wawelu (Rocz. Krak. 23: 1932, s. 156-158, il. 1), Zob. także:
W. Nisser, Mathicis Palbitzki. som connoisseur och tecknare, Up-
psala 1934, s. 73-75, 115, il. 24; J. Banach, Dawne widoki Krako-
wa, Kraków 1967, s. 106-107, 215, il. 11; Idem, Ikonografia Wa-
welu..., s. 26, 192-193 (poz. kat. 106).
165 Bibl. Ossol. rkps 189, s. 202. Opis katafalku cyt. Rożek, Uro-
cz\'stości..., s. 88-89; Idem, Groby królewskie..., s. 85-86.
166Rysunek D-23 v. został opublikowany przez Miłobędzkie-
go, o.c., tabl. XXI-2, jako dekoracja na pogrzeb członka rodziny
Wazów.
26. Giovanni Battista Gisleni, projekt odbudowy hełmu
wieży zw. Zygmunta III. Londyn, album Varii disegni,
s. 50. By courtesy of the Trustees of Sir John Soane’s
Museum (fot. Courtauld Institute of Art)
tambur miał być teraz znacznie wyższy, a świetliki w je-
go szerszych ścianach zamieniono na spore okienka
w pilastrowo-wolutowych obramowaniach. Na ścianach
węższych tamburu, przynajmniej od strony ukazanej na
rysunku, umieszczono zegary słoneczne161. Sama cza-
sza hełmu w polach szerszych zamiast otworów świe-
tlikowych otrzymała dekoracyjne wazony na woluto-
wych wspornikach, w polach węższych, ozdobionych
dodatkowo ornamentem cekinowym, pozostawiono
obeliskowe sterczyny. Nieco zmieniona i uproszczona
została forma baniastego zwieńczenia całości.
Wreszcie projekt trzeci, widniejący na jednej z kart
szkicownika drezdeńskiego (D-23 v.; fig. 27), stanowi
wersję skrajnie uproszczoną162. Kształt hełmu w posta-
ci spłaszczonej bani, zakończonej niewysokim profilo-
wanym zwieńczeniem, przypomina formę hełmu wie-
ży Władyslawowskiej zamku królewskiego w Warsza-
wie, która powstała zapewne przed rokiem 1619163.
Zawierucha wojenna w początkowych latach panowa-
nia Jana Kazimierza spowodowała, że projekt naszego ar-
78
tysty nie został zrealizowany, przynajmniej do czasu poto-
pu szwedzkiego. Świadczy o tym widok zamku wawel-
skiego w szkicowniku Mathiasa Palbitzkiego, wykonany
podczas oblężenia Krakowa przez wojska szwedzkie w
roku 1655, gdzie nad wieżą zw. Zygmunta III dostrzega-
my skromny, prowizoryczny dach namiotowy164.
W czasie omawianego pobytu w Krakowie mógł Gi-
sleni -jak się zdaje - jeszcze raz wykorzystać swój ta-
lent w imię pamięci zmarłego monarchy-dobrodzieja.
U nieocenionego Marcina Golińskiego czytamy: „22 Ja-
nuarii, w piątek w oktawę pogrzebu Ojcowie Jezuici u SS.
Piotra i Pawła w kościele odprawiali za króla reąuiem.
Miał Mszę śpiewaną JM. Ks.[Stanisław] Pstrokoński,
biskup chełmiński, był ks. legat [Giovanni de Torres]
i wielu panów i szlachty. Kapela królewska śpiewała. Ka-
tafalk piękny o 4 słupach, na których stały cztery osoby
malowane, złociste: Wiara, Sprawiedliwość, Mężność
i Wstrzemięźliwość. Korona na wierzchu, wielka, a na
przykryciu złotogłowowym dwie poduszki leżały złoto-
głowowe, na których leżały dwie korony, dwa jabłka
i dwa berła złote. Nad nimi Orzeł biały wisiał na drucie
z rozczapierzonymi skrzydłami mający w paszczęce
miecz goły. Angełi trzymali różne napisy. Świec palą-
cych pełno było we trzy rzędy dokoła, koło katafalku”165.
Tej właśnie dekoracji okazjonalnej dotyczą, jak wypa-
da sądzić, studia projektowe królewskiego katafalku, po-
zbawionego trumny, znajdujące się na dwóch kartach szki-
cownika drezdeńskiego (D-23 v., D-24)166. Rysunek pierw-
szy (D-23 v.; fig. 27), zawierający m.in. zanalizowany po-
wyżej projekt hełmu wieży wawelskiej, przedstawia skrom-
ny katafalk przykryty w całości tkaniną, na którym - na
poduszce - spoczęły królewska korona, berło i jabłko.
161 Było to zapewne nawiązanie do pierwotnego dzieła, gdyż
wiadomo, że w r. 1602 Zygmunt III postanowił przerobić nie znany
bliżej zegar w „świeżo zbudowanej wieży” - zob. J. J. Dreścik,
Zegar kościoła katedralnego na Wawelu [w:] Katedra krakowska w
czasach nowożytnych (XVI-XVIII w.), s. 186, przyp. 41.
162 Rysunek opublikowany, bez rozpoznania, przez M i lob ędz-
kiego, o.c., tabl. XXI-2.
163 Zob. J. L i 1 e y ko, Zamek warszawski. Rezydencja królewska
i siedziba władz Rzeczypospolitej, 1569-1763, Wrocław 1984, s. 43,
il. 17, 25.
l64Szkicownik M. Palbitzkiego (1623-1677) przechowywanyjest
obecnie w Nationalmuseum w Sztokholmie. Omawiany rysunek (k.
38v.) opubl. J. Muczkowski, Dwa nieznane widoki zamku na
Wawelu (Rocz. Krak. 23: 1932, s. 156-158, il. 1), Zob. także:
W. Nisser, Mathicis Palbitzki. som connoisseur och tecknare, Up-
psala 1934, s. 73-75, 115, il. 24; J. Banach, Dawne widoki Krako-
wa, Kraków 1967, s. 106-107, 215, il. 11; Idem, Ikonografia Wa-
welu..., s. 26, 192-193 (poz. kat. 106).
165 Bibl. Ossol. rkps 189, s. 202. Opis katafalku cyt. Rożek, Uro-
cz\'stości..., s. 88-89; Idem, Groby królewskie..., s. 85-86.
166Rysunek D-23 v. został opublikowany przez Miłobędzkie-
go, o.c., tabl. XXI-2, jako dekoracja na pogrzeb członka rodziny
Wazów.