Studia Waweliana (9/10.2000-2001)

Konserwatorskie analizy metalograficzne pękniętego serca dzwonu Zygmunta

Fundatorem katedralnego dzwonu był król Zygmunt I Sta-
ry, w którego zamyśle nie tylko Bogu Najwyższemu, lecz
także na chwałę domu Jagiellonów i Królestwa Polskiego miał
dzwonić. W czasach niewoli zyskał rangę jednego z najważ-
niejszych symboli narodowych. Ten wspaniały, wciąż żywy
świadek wielkiej historii Polski, jak dawniej, wydzwania znaki
czasu. „Zygmunt” dzwonił przecież polskim królom, kanoni-
kom, biskupom i kardynałom. Dzwonił naszym wieszczom i bo-
haterom, rozbrzmiewał zarówno w dniach klęski, ale przede
wszystkim w chwilach zwycięstwa. Jego głos słychać było
po Wiktorii Wiedeńskiej, gdy Uniwersytet Jagielloński ob-
chodził 600-lecie, a najdłużej w obecnych czasach, bo aż po-
nad godzinę, w rocznicę 1000-lecia Państwa Polskiego.

Waży prawie 12 ton wraz z sercem i wieszakiem. Został
odlany w Krakowie w roku 1520 przez mistrza ludwisarskiego
z Norymbergi, Hansa Behama. Z warsztatu znajdującego się
nieopodal Bramy Floriańskiej przeciągnięto go pod wzgórze
wawelskie na odpowiednio skonstruowanej platformie i po
konsekracji zawieszono go 13 lipca roku następnego.

Wysokość kielicha (płaszcza) dzwonu wraz z imadłem,
czyli koroną do zawieszenia, wynosi 2,58 m, średnica u dołu
2,42 m, obwód w najszerszym miejscu prawie 8 m, a grubość
ścian od 7 cm w górnej części do 21 cm u dołu przy tzw.
kryzie1. Na zewnętrznej stronie płaszcza widoczna jest łaciń-
ska inskrypcja: deo • opt • max- ac • virgini • deiparae- sancti-

SQVE ' PATRONIS • SVIS ' DIWS ' SIGISMVNDVS • POLONIAE REX ||
CAMPANAM • HANC ’ DIGNAM ' ANIMI ' OPERVMQVE ’ AC ’ GESTORVM

svorvm • magnitvdine • fieri • fecit • Anno- salvtis [Bogu Naj-
lepszemu, Największemu i Dziewicy Bogarodzicy, świętym
patronom swoim, znakomity Zygmunt król Polski ten dzwon
godny wielkości umysłu i czynów swoich kazał wykonać roku
zbawienia], DataM-D-x-x [1520] została umieszczona nad pła-
skorzeźbą przedstawiającą św. Zygmunta w zbroi, na którą
narzucony jest płaszcz, z mieczem u boku, berłem i jabłkiem z
krzyżem w dłoniach. Po jej bokach tarcze z Orłem i Pogonią,
natomiast pod nią, w dwóch wierszach, napis: hans-beham)|
von-nvrmberg, a pomiędzy nimi gmerk.

Po drugiej stronie dzwonu wyobrażenie św. Stanisława
w kapie i mitrze biskupiej, z pastorałem. U jego stóp klęczy
Piotrowin. I tutaj także po bokach umieszczono tarcze z Or-
łem i Pogonią. Pod tą płaskorzeźbą napis w dwóch wierszach:
ioannes bohemvs || de nvrembergensis, także przedzielony
gmerkiem ludwisarza (fig. 1).

Wewnątrz kielicha dzwonu znajduje się żelazne kolucho,
na którym wisi serce, zawieszone na pasie z wołowej skóry

1 Podobne dane metryczne podaje A. Bruckner, Encyklopedia
staropolska, Kraków 1937. Różnica dotycząca wysokości dzwonu
(1,95 m) wynika zapewne z pominięcia w tej publikacji wysokości
korony, wynoszącej ponad pół metra.

1. „Zygmunt” przed konserwacją (fot. M. Biborski)

wykonanym z wielu warstw, w najgrubszym miejscu mającym
ponad 5 cm grubości. Długość serca wynosi 218,5 cm, a jego
waga 323 kg2. Serce składa się z tzw. przeciwwagi (ogona) i bi-
jaka (kuli), bezpośrednio uderzającego w kryzę dzwonu, czyli
najgrubsze miejsce kielicha zwane również pierścieniem od-
sercowym, oraz trzonu (sztychera) i tzw. ucha (płetwy), za któ-
re zaczepione jest serce do kielicha dzwonu (fig. 2).

„Zygmunt” należy do grupy dużych dzwonów o klasycz-
nym sposobie zawieszenia, tj. na prostym drewnianym wie-
szaku (jarzmie) z przeciwwagą, która ńi wykonana jest z dwu
nałożonych na siebie belek dębowych o przybliżonej wadze
około 1,5 t (fig. 1). Pod koronę dzwonu podłożone są stalowe
sztaby, doczepione do żelaznych taśm obejmujących drewnia-
ne belki i zespolone u góry stalowymi łaszami. Pod nimi znaj-
dują się żelazne podkładki, a powyżej kliny. Żelazne taśmy,
aby uniknąć ewentualnego przemieszczenia się, dodatkowo
przybite są do wieszaka kilkudziesięcioma żelaznymi gwoździa-
mi i drewno wkrętami o długości około 20-25 cm i średnicy
około 20 mm. Taka konstrukcja pozwala na sztywne zespole-

2 Nowe serce jest cięższe o 21 kg, bo struktura współczesnego
metalu jest pozbawiona dużej ilości zanieczyszczeń żużla, który
zazwyczaj towarzyszył dawnym wyrobom żelaznym.

251