Studia Waweliana (9/10.2000-2001)

Dossa Dossiego Jowisz, Merkury i Cnota.
Nota katalogowa

15 czerwca 2000 roku dyrekcja Kunsthistorisches Mu-
seum w Wiedniu przekazała na ręce profesora Jana Ostrow-
skiego, dyrektora Zamku Królewskiego na Wawelu znane
arcydzieło Dossa Dossiego z kolekcji Karola Lanckorońskie-
go, a z woli jego córki Karoliny stanowiące uzupełnienie
wspaniałego daru dla narodu polskiego z roku 1994. Nastą-
piło to w okresie opracowywania przez dr Marię Skubiszew-
ską i niżej podpisanego naukowego katalogu części obra-
zów kolekcji Lanckorońskich ofiarowanej wawelskiemu mu-
zeum. Pragnę tu zaprezentować własną notę dotyczącą ob-
razu Dossa, dostarczającą zainteresowanym podstawowych
informacji na temat dzieła i zapoznającą z charakterem tek-
stów, które znajdą się w katalogu.

Giovanni di Niccoló de Lutero zwany Dosso Dossi

(14867-1542)

Czołowy przedstawiciel ferraryjskiego Cinąuecenta w ma-
larstwie, przez Ariosta zaliczany do dziewięciu najwybitniej-
szych artystów tamtych czasów. Znakomity kolorysta i ma-
larz nastrojowego pejzażu, ulegał wpływom Giorgione i Ra-
faela. W 1512 brał udział w dekorowaniu pałacu Gonzagów
w Mantui. Od 1514 pozostawał w Ferrarze na usługach księ-
cia Alfonsa I d’Este, malując dlań obrazy, głównie o tematy-
ce mitologicznej, projektując arrasy i dekoracje uroczystości
dworskich. Tworzył również freski (Yilla Imperiale koło Pe-
saro). Współpracował ze swym bratem Battistą^ z którym
wykonał m. in. cykl wizerunków słynnych mężów w Castello
del Buonconsiglio w Trydencie.

Jowisz, Merkury i Cnota

Olej na płótnie; 112 x 150 cm

Nr inw. 8486

Stan zachowania omawia Humfrey 1998, s. 174. Obraz był
konserwowany w Kunsthistorisches Museum w 1952 i 1984.
Obecnie jest w dobrym stanie, nastąpiło jednak trwałe ściem-
nienie niebieskich pigmentów. W płótnie występuje poziomy
szew; obraz był pierwotnie co najmniej o 10 cm wyższy. Ciem-
na, zapewne czamo-brązowa podmalówka występuje w partii
drugiego planu i sfery nieba, ciemnobrązowa w obrębie posta-
ci Merkurego i Cnoty, biała pod szatą Jowisza, żółta pod roz-
wianym płaszczem Merkurego. Powierzchnie z grubszą war-
stwą farby malowane były olejowo-temperową emulsją. Rent-
gen ujawnia szereg zmian wprowadzonych przez artystę: inne
wersje miała postać Merkurego, pędzel Jowisza miał być dłuż-
szy, nieco inaczej miały wyglądać motyle, największe zaś zmia-
ny nastąpiły w upozowaniu i stroju Cnoty, co potwierdza wy-
konany pędzlem pierwotny rysunek, który przeniknął płótno i
zachował się na odwrociu obrazu.

Jeden z najcenniejszych obrazów w kolekcji Karola Lancko-
rońskiego, ma wśród nich najciekawszą metrykę historyczną.
Wykonany zapewne dla księcia Ferrary Alfonsa I d’Este, z cza-
sem znalazł się, niewątpliwie za sprawą księcia Lodovica Wid-
mami 1568-1638), wytrawnego kolekcjonera, w jego Palazzo
Canciano w Wenecji, gdzie został po raz pierwszy odnotowany
w 1659. Marco Boschini w wydanym w następnym roku swym
dziele La carta del navegarpitoresco zaprezentował swobod-
ną kopię obrazu Dossa, pędzla Luki Ferrariego (Luca da Reggia,
1605-1654) (Boschini 1660; kopia obecnie w kolekcji prywatnej,
zob. Hiittinger 1985, s. 32-33). W pałacu Widmannów oglądał
'później obraz Don Giustiniano Martinioni, który opisał go w
trzecim, wydanym w 1663 przez Francesca Sansovina dziele
Yenezici descritta (Sansovino 1663). Zarówno Boschini, jak i
Martinioni jako pierwsi wywodzili temat obrazu z pewnego dia-
logu bóstw, przypisywanego wówczas Lukianowi z Samosaty,
w rzeczywistości napisanego w latach trzydziestych w. XV przez
Leona Battistę Albertiego - dziełka Yirtus, zamieszczonego w
tegoż Intercenales. W 1857 obraz Dossa wymieniony został
wśród obiektów kolekcji wdowy po Michelangelo Barbinim w
Wenecji (Mundler 1985). Nie wiadomo natomiast, kiedy znalazł
się w zbiorach Daniela Penthera, malarza i kolekcjonera, kusto-
sza wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych, po którego śmierci
(1887) został zakupiony w 1888 w antykwariacie Miethkego w
Wiedniu przez Karola Lanckorońskiego (Schlosser 1918, s. 51).
W jego pałacu przy Jacąuingasse był - w kilka lat później -
jednym z głównych eksponatów Sali Włoskiej.

W jesieni 1939, po przejęciu kolekcji Lanckorońskich przez
władze hitlerowskie, obraz został okresowo zdeponowany w
Immendorf wraz z jedenastoma innymi zarezerwowanymi dla
Hitlera. W 1942 znajdował się ponownie w pałacu wiedeń-
skim, w Wielkiej Jadalni (Grosser Speisesaal), gdzie został
uwzględniony w inwentarzu sporządzonym przez Bruno Rit-
tera na zlecenie Haupttreuhandstelle Ost w Berlinie. W 1942
rozważano możliwość przekazania dzieła do Gdańska. W 1943
obraz został zabezpieczony w zamku Steyersberg. Z końcem
wojny, przejęty przez Amerykanów i umieszczony okresowo
w Collecting Point w Monachium, został z czasem, 31 lipca
1947, zwrócony rodzinie Lanckorońskich. Wraz z większo-
ścią obrazów z kolekcji był z kolei zdeponowany przez jego
właścicieli w zamku Hohenems w Vorarlbergu. Nie ucierpiał,
na szczęście, podczas pożaru zamku w 1950. Zeus malujący
motyle Dossa stał się w tym czasie kartą przetargową w sta-
raniach właścicieli kolekcji o zgodę na wywóz kolekcji z Au-
strii. W 1951 Antoni Lanckoroński, na życzenie Otto Demu-
sa, głównego konserwatora, przekazał obraz państwu au-
striackiemu dla Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, w
zamian za co uzyskał wymienioną zgodę (losy obrazu w la-
tach 1939-1951 omawiają: Kuczman, Miziołek 2000; Winie-

242