DOI Artikel:
Gwizdałówna, Jadwiga: Domy wikariuszy na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19892#0118
szym, najliczniejszym i najważniejszym, zgodnie ze swą
funkcją, było kolegium wikariuszy wieczystych. Biskup
Bernard Maciejowski w tekście swej wizytacji w roku
1602 stwierdził: „Post Collegium Praelatorum et Cano-
nicorum in hac ecclesiae primum et principale est Col-
legium Vicariorum”3. Warto więc bliżej poznać tę zna-
mienitą wspólnotę duchownych, która stanowiła dużą
część ludności zamieszkałej na wzgórzu, jej życie i pra-
cę, a przede wszystkim siedzibę, tym bardziej że poza
publikacjami dotyczącymi organizacji kolegium w okre-
sie średniowiecza4 5 oraz wzmiankami i informacjami
zawartymi w literaturze" nikt do tej pory nie poświęcił
wikariuszom wawelskim osobnego opracowania.
W ostatnio wydanym dziele Dzieje diecezji krakow-
skiej, w tomie pierwszym autor B. Kumor zawarł ob-
szerny rozdział, w którym zamieścił wiele ważnych wia-
domości na temat zespołu krakowskich wikariuszy i jego
ordynacj i6.
Dla ogólnej charakterystyki tej wspólnoty celowe jest
przytoczenie pewnych danych z wyżej wspomnianej lite-
ratury. Zgodnie z funkcją kolegium liczba wikariuszy po-
winna być równa liczbie członków kapituły. Tak więc
przykładowo w wieku XV jego skład powinien obejmo-
wać 36 księży. W ciągu dziejów warunek ten nie był
prawdopodobnie nigdy do końca spełniony. W roku 1505
było 30 wikariuszy, w 1529 - 29, a w 1561 - 31. Wizyta-
cja kardynała Jerzego Radziwiłła z lat 90-tych XVI wie-
ku wymienia 30 członków kolegium. Taka liczba utrzy-
mała się do roku 1751. Potem obniżyła się ona do 15
osób. W roku 1792 było już tylko 12 wikariuszy7.
Obowiązki i przywileje kolegium precyzowały w śre-
dniowieczu kolejne statuty, począwszy od dokumentów
biskupa Jana Grota z lat 1335 i 1337. Potem życie i pra-
cę wikariuszy normowały dekrety reformacyjne i ordy-
nacje biskupów: Radziwiłła (1597), Maciejowskiego
(1602), Tylickiego (1675), Trzebickiego (1699), Łubień-
skiego (1711) i Wodzickiego (1745). Przepisy na temat
służby Bożej i beneficjów regulowały też synody bisku-
pie8. Do obowiązków wikariuszy należało śpiewanie go-
dzin kanonicznych, asystowanie przełożonym przy mszach,
a także sprawowanie opieki duchownej na zaniku wa-
3 AKK, rkps 18, wizytacja bpa Maciejowskiego, 1602, s. 147.
4 Z. Leszczyńska, Średniowiecznestatuta wikariuszówkate-
dry krę$cowskiej. Nasza Przeszłość 10: 1959, s. 391^108; J. Wie-
czorek, Wikariusze katedry krakowskiej w XIII i XIV stuleciu, Na-
sza Przeszłość 78: 1992, s. 71-126.
5 Przybyszewski, Miasteczko wawelskie..., s. 5; Fabrica
Cracoviensis..., s. 20. przyp. 47; s. 34. przyj). 79; s. 104. przyp.
220, s. 267-268, przyp. 578.
6 B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, t. 1, Kraków 1998,
s. 357-374.
' Ibidem, s. 358-359; Relacje o stanie diecezji krakowskiej 1615—
welskim9. Każdy z wikariuszy zastępował indywidualnie
określonego prałata lub kanonika. Na czele kolegium stal
wicedziekan (zastępca dziekana w Kapitule). Zarząd ko-
legium nazywano Kapitułą Mniejszą (Capi tul a Minor)
w odróżnieniu od Kapituły katedralnej. Funkcje w obrębie
kolegium, obejmowane przez księży w corocznych wybo-
rach, to: prokurator, administrator dóbr, notariusz, rewisor,
dyrektor kuchni i inne. Wikariusze otrzymywali uposaże-
nie w chwili założenia i pomnażali go dzięki zapisom ze
strony władców, biskupów oraz osób prywatnych. Do-
chody kolegium pochodziły z czynszów i dziesięcin10.
Każdy wikariusz otrzymywał ponadto pewną kwotę od
prałata lub kanonika. Do uposażenia kolegium należały
budynki mieszkalne.
DOMY WIKARIUSZY NA WZGÓRZU WAWELSKIM
W ŚREDNIOWIECZU
Założenie kolegium wikariuszy wiązało się z urządze-
niem dla nich odpowiednich miejsc zamieszkania - resi-
dentiones. Najbardziej znaną siedzibą wikariuszy były
gotyckie domy stojące niegdyś pod murem zachodnim.
Wdlug relacji Jana Długosza domy te dostali wikariu-
sze od kanoników, którzy przenieśli się w wieku XIV na
ul. Kanoniczą. Informacja ta jest sprzeczna z wiadomo-
ścią o nadaniu wikariuszom parceli pod zabudowę o po-
wierzchni 80 x 30 łokci pod murem zamkowym, w kie-
runku Wisły, przez Kazimierza Odnowiciela. Notatka tej
treści wpisana została w wieku XVIII na odwrocie pierw-
szej karty w Liber prvilegiorum ricariorum z wieku
XV jako przekaz odczytany z bardzo już zniszczonego
pergaminu i wpisany w zbiorze przywilejów dla potom-
ności11. Jakkolwek przekaz ten jest mało wiarygodny, to
może on przemawiać za bardzo wczesnym nadaniem
całej parceli pod murem zachodnim wikariuszom względ-
nie kapitule (kanonikom), a wtedy można by ten fakt
pogodzić z informacją przekazaną przez Długosza. W ob-
rębie tej działki trwały w wieku XV intensywne prace
budowlane. W roku 1432 wikariusz Stanisław z Kazi-
mierza odbudował zrujnowany dom, stojący w środko-
wej partii terenu jako piąty z rzędu, licząc od szkoły12.
1765, wyd. W. Muller, Lublin 1978, s. 84, 134, 168 (Materiały' do
Dziejów Kościoła w Polsce, t. 7).
8 Kumor, o.c., s. 358-361.
9 Ibidem, s. 374.
10 Ibidem, s. 362-373.
11 AKK. Liber pririlegiorum et inscriptum admodum rereren-
dorum dominorum ricariorum ecclesiae Cathedralis Cracoriensis,
k. 1. AKK. Kopiarz wikariuszy, od r. 1436, k. 1.
12 Zbiór dokumentów katediy i diecezji krakowskiej, cz. 2: 1416-
1450, wyd. S. Kuraś. Lublin 1973, dok. 316.
108
funkcją, było kolegium wikariuszy wieczystych. Biskup
Bernard Maciejowski w tekście swej wizytacji w roku
1602 stwierdził: „Post Collegium Praelatorum et Cano-
nicorum in hac ecclesiae primum et principale est Col-
legium Vicariorum”3. Warto więc bliżej poznać tę zna-
mienitą wspólnotę duchownych, która stanowiła dużą
część ludności zamieszkałej na wzgórzu, jej życie i pra-
cę, a przede wszystkim siedzibę, tym bardziej że poza
publikacjami dotyczącymi organizacji kolegium w okre-
sie średniowiecza4 5 oraz wzmiankami i informacjami
zawartymi w literaturze" nikt do tej pory nie poświęcił
wikariuszom wawelskim osobnego opracowania.
W ostatnio wydanym dziele Dzieje diecezji krakow-
skiej, w tomie pierwszym autor B. Kumor zawarł ob-
szerny rozdział, w którym zamieścił wiele ważnych wia-
domości na temat zespołu krakowskich wikariuszy i jego
ordynacj i6.
Dla ogólnej charakterystyki tej wspólnoty celowe jest
przytoczenie pewnych danych z wyżej wspomnianej lite-
ratury. Zgodnie z funkcją kolegium liczba wikariuszy po-
winna być równa liczbie członków kapituły. Tak więc
przykładowo w wieku XV jego skład powinien obejmo-
wać 36 księży. W ciągu dziejów warunek ten nie był
prawdopodobnie nigdy do końca spełniony. W roku 1505
było 30 wikariuszy, w 1529 - 29, a w 1561 - 31. Wizyta-
cja kardynała Jerzego Radziwiłła z lat 90-tych XVI wie-
ku wymienia 30 członków kolegium. Taka liczba utrzy-
mała się do roku 1751. Potem obniżyła się ona do 15
osób. W roku 1792 było już tylko 12 wikariuszy7.
Obowiązki i przywileje kolegium precyzowały w śre-
dniowieczu kolejne statuty, począwszy od dokumentów
biskupa Jana Grota z lat 1335 i 1337. Potem życie i pra-
cę wikariuszy normowały dekrety reformacyjne i ordy-
nacje biskupów: Radziwiłła (1597), Maciejowskiego
(1602), Tylickiego (1675), Trzebickiego (1699), Łubień-
skiego (1711) i Wodzickiego (1745). Przepisy na temat
służby Bożej i beneficjów regulowały też synody bisku-
pie8. Do obowiązków wikariuszy należało śpiewanie go-
dzin kanonicznych, asystowanie przełożonym przy mszach,
a także sprawowanie opieki duchownej na zaniku wa-
3 AKK, rkps 18, wizytacja bpa Maciejowskiego, 1602, s. 147.
4 Z. Leszczyńska, Średniowiecznestatuta wikariuszówkate-
dry krę$cowskiej. Nasza Przeszłość 10: 1959, s. 391^108; J. Wie-
czorek, Wikariusze katedry krakowskiej w XIII i XIV stuleciu, Na-
sza Przeszłość 78: 1992, s. 71-126.
5 Przybyszewski, Miasteczko wawelskie..., s. 5; Fabrica
Cracoviensis..., s. 20. przyp. 47; s. 34. przyj). 79; s. 104. przyp.
220, s. 267-268, przyp. 578.
6 B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, t. 1, Kraków 1998,
s. 357-374.
' Ibidem, s. 358-359; Relacje o stanie diecezji krakowskiej 1615—
welskim9. Każdy z wikariuszy zastępował indywidualnie
określonego prałata lub kanonika. Na czele kolegium stal
wicedziekan (zastępca dziekana w Kapitule). Zarząd ko-
legium nazywano Kapitułą Mniejszą (Capi tul a Minor)
w odróżnieniu od Kapituły katedralnej. Funkcje w obrębie
kolegium, obejmowane przez księży w corocznych wybo-
rach, to: prokurator, administrator dóbr, notariusz, rewisor,
dyrektor kuchni i inne. Wikariusze otrzymywali uposaże-
nie w chwili założenia i pomnażali go dzięki zapisom ze
strony władców, biskupów oraz osób prywatnych. Do-
chody kolegium pochodziły z czynszów i dziesięcin10.
Każdy wikariusz otrzymywał ponadto pewną kwotę od
prałata lub kanonika. Do uposażenia kolegium należały
budynki mieszkalne.
DOMY WIKARIUSZY NA WZGÓRZU WAWELSKIM
W ŚREDNIOWIECZU
Założenie kolegium wikariuszy wiązało się z urządze-
niem dla nich odpowiednich miejsc zamieszkania - resi-
dentiones. Najbardziej znaną siedzibą wikariuszy były
gotyckie domy stojące niegdyś pod murem zachodnim.
Wdlug relacji Jana Długosza domy te dostali wikariu-
sze od kanoników, którzy przenieśli się w wieku XIV na
ul. Kanoniczą. Informacja ta jest sprzeczna z wiadomo-
ścią o nadaniu wikariuszom parceli pod zabudowę o po-
wierzchni 80 x 30 łokci pod murem zamkowym, w kie-
runku Wisły, przez Kazimierza Odnowiciela. Notatka tej
treści wpisana została w wieku XVIII na odwrocie pierw-
szej karty w Liber prvilegiorum ricariorum z wieku
XV jako przekaz odczytany z bardzo już zniszczonego
pergaminu i wpisany w zbiorze przywilejów dla potom-
ności11. Jakkolwek przekaz ten jest mało wiarygodny, to
może on przemawiać za bardzo wczesnym nadaniem
całej parceli pod murem zachodnim wikariuszom względ-
nie kapitule (kanonikom), a wtedy można by ten fakt
pogodzić z informacją przekazaną przez Długosza. W ob-
rębie tej działki trwały w wieku XV intensywne prace
budowlane. W roku 1432 wikariusz Stanisław z Kazi-
mierza odbudował zrujnowany dom, stojący w środko-
wej partii terenu jako piąty z rzędu, licząc od szkoły12.
1765, wyd. W. Muller, Lublin 1978, s. 84, 134, 168 (Materiały' do
Dziejów Kościoła w Polsce, t. 7).
8 Kumor, o.c., s. 358-361.
9 Ibidem, s. 374.
10 Ibidem, s. 362-373.
11 AKK. Liber pririlegiorum et inscriptum admodum rereren-
dorum dominorum ricariorum ecclesiae Cathedralis Cracoriensis,
k. 1. AKK. Kopiarz wikariuszy, od r. 1436, k. 1.
12 Zbiór dokumentów katediy i diecezji krakowskiej, cz. 2: 1416-
1450, wyd. S. Kuraś. Lublin 1973, dok. 316.
108