Studia Waweliana (9/10.2000-2001)

Stan badań

Dzieje dekoracji plecionkowej, czas jej powstania, pier-
wotna funkcja, miejsce pochodzenia, przyczyna i czas znisz-
czenia są dzisiaj trudne do odtworzenia z tego powodu, że
oprócz trzonu kolumny wszystkie elementy w chwili odkry-
cia znajdowały się na miejscu wtórnym. Warto przyjrzeć się
nieco dokładniej wynikom badań archeologicznych w kapli-
cy Świętorzyskiej. Na ich podstawie wysunięto bowiem kil-
ka hipotez naświetlających bardzo ogólnie losy czterech frag-
mentów dekorowanych płyt na tle przebudów i zmian stylo-
wych wnętrza katedry. Badania te wykazały, że zniszczony
grobowiec królowej Elżbiety został wypełniony gruzem, któ-
ry tworzyły między innymi liczne fragmenty bloków kamien-
nych i detali architektonicznych z różnych epok, spojonych
zaprawą wapienną. Niektóre z nich udało się zidentyfikować
na podstawie cech stylowych, czy też heraldyki i źródeł pisa-
nych. Najstarsze to omawiane cztery fragmenty płyt (koniec
X w. - 2. połowa XI w.). Najpóźniejsze datowanie odnosi się
do fragmentów kartuszy herbowych (2. ćwierć XVII), pocho-
dzących z kaplicy Lipskich, które prawdopodobnie zostały
usunięte w czasie zmian dokonywanych w kaplicy w latach
1743-1746. Daty te wskazują na czas zniszczenia grobowca
w kaplicy Świętokrzyskiej (po 1743). Istnieje źródło pisane
dotyczące zmian, które nastąpiły w kaplicy Świętokrzyskiej
w XVIII wieku. Jest nim dokument króla Augusta III z roku
1749, w którym wspomniano o przeniesieniu nagrobka Wła-
dysława Jagiełły do kaplicy Świętokrzyskiej. Nagrobek ten
powrócił na pierwotne miejsce w nawie w latach 1895-19104.

Na podstawie tych przesłanek Stanisław Kozieł stwier-
dził, że „murowane wypełnisko tworzyło fundament pod cięż-
ki nagrobek Jagiełły”. Marek Walczak, uznając dekorowane
plecionką płyty za pozostałości pochodzące z kościoła p.w.
Św. Gereona, przedstawił hipotezę (według interpretacji An-
drzeja Fischingera), że mogły one być wydobyte podczas prac
rozbiórkowych tegoż kościoła w związku z budową pałacu
króla Aleksandra na początku XVI wieku i wykorzystane wtór-
nie przy budowie tumby grobowej królowej Elżbiety (f 1505)
w kaplicy Świętokrzyskiej. Następnie w XVIII wieku wraz
z pozostałymi fragmentami zniszczonego grobu królowej oraz

4 Wszystkie przedstawione tu wiadomości pochodzą ze spra-
wozdania z badań archeologicznych - Kozieł, o.c., s. 441-459.

5 Wawel 1000-2000. Wystawa jubileuszowa, 1.1: Kultura artystyczna
dwom królewskiego i katedry. Katedra krakowska - biskupia, królew-
ska, narodowa, Kraków 2000, kat. 1/134 [oprać. M. Walczak].

6 Nogieć-Czepielowa, o.c., s. 5-36. Autorka przedstawiła
stan badań dotyczący trzech, najwcześniej odkrytych, fragmentów
dekoracji. Termin „sztuka karolińsko-wloska” został przyjęty za
F. Stelem, zob. T. von B ogyay, Zum Problem derFlechtwerksteine,
karolingische und ottonische Kunst (Forschungen zur Kunstgeschichte
und Christlichen Archaologie 3: 1957, s. 268).

7 M. Gumowski, Starsze bazyliki romańskie w Polsce średnio-

wiecznej (Przegląd Powszechny 175: 1927, s. 143); J. Hawrot, Wa-

wel wczesnośredniowieczny (Kwart. AU 4: 1959, s. 148); A. Mer-

innymi detalami architektonicznymi weszły w skład funda-
mentu przygotowanego w tejże kaplicy pod przenoszony tam
nagrobek Władysława Jagiełły5.

Wieloletnia dyskusja naukowa dotycząca trzech odkrytych
na Wawelu fragmentów dekoracji plecionkowej, czyli trzonu
kolumny, kapitela i fragmentu płyty z kaplicy biskupa Macie-
jowskiego, została przedstawiona, z równoczesnym podaniem
ustaleń autorskich, w monografii Ewy Nogieć-Czepielowej.
Wysunięty przez nią wniosek o związku ze sztuką karoliń-
sko—włoską został przyjęty przez historyków sztuki6 7.

Niektórzy naukowcy zwrócili uwagę na związki pomię-
dzy zespołami dekoracji plecionkowej zachowanymi w Kra-
kowie i Pradze. Wskazują na nie Marian Gumowski, Jerzy
Hawrot i Aneżka Merhautova-Livorova7 Czescy badacze
przyjmują, że plecionki z kościoła Św. Wita zostały wykona-
ne przez warsztat przybyły z Krakowa. Nogieć-Czepielowa
jest innego zdania, chociaż dostrzega pewne podobieństwa,
uważa jednak, że wynikają one ze wspólnej genezy włoskiej8.
Zygmunt Świechowski widzi związki z Pragą tylko w przy-
padku elementów architektonicznych9.

Odkryte później (w r. 1972) cztery kolejne fragmenty płyt
nie zostały do tej pory poddane szczegółowej analizie. Pierw-
szy raz zostały one przedstawione przez S. Kozieła10.

Stan badań nad powyższymi reliktami ogranicza się do
zakwalifikowania ich do grupy dzieł tego samego typu co
poprzednie i zauważenia pewnych różnic w jej obrębie. Świe-
chowski łączy dwa fragmenty z płytą wmurowaną w ścianę
zakrystii, pisząc o ich „identycznym dekorowaniu” i odróż-
nia fragment „zasnuty plecionką o luźniejszym układzie po-
zostawiającym pola, w których osadzono rozety”. Wszystkie
płyty łączy on z katedrą przedromańską, stojącą w miejscu dzi-
siejszej katedry, zgodnie z wynikami badań archeologicznych
przeprowadzonych przez Janusza Firleta i Zbigniewa Pianow-
skiego11. Odmienny pogląd prezentuje Klementyna Żurowska,
która sądzi, że ornament z dwóch płyt pokrytych plecionką fa-
listą nie przypomina ornamentu płyty z zakrystii kaplicy, lecz
jest podobny do plecionki pokrywającej elementy architekto-
niczne z krypty kościoła Św. Gereona i ostatecznie łączy wszyst-
kie fragmenty płyt z tą właśnie kryptą12. Teresa Mroczko w

hautova-Livorova, Biskupsky kostel na Praźskem hrade, Umeni
21: 1973, z. 2, s. 89; A. Merhautova-Livorova, D. Trestik,
Romanske umeni v Cechach a na Morave, Praha 1984, s. 83.

8 Nogieć-Czepielowa, o.c., s. 35.

9 Z. Świechowski, Sztuka romańska w Polsce, Warszawa
1990, s. 130, 198.

10 Kozieł, o.c., s. 449.

11 Świechowski, o.c., s. 55; J. Firlet, Z. Pianowski, Spra-
wozdania z badań w podziemiach katedry wawelskiej 1981-1983.
Odkrycie kościołaprzedromańskiego (Sprawozdania Archeologiczne
37: 1985, s. 169-179).

,:K. Żurowska, Elementy architektoniczne zdobione motywem
plecionki odnalezione na terenie wzgórza wawelskiego [w:] Chry-
stianizacja Polski południowej. Materiały> sesji naukowej odbytej 29

196