DOI article:
Stepien, Piotr M.: Badania i konserwacja baszty Lubranki
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19889#0016
szach” o rzucie kwadratu, nadbudowano w XV stuleciu
półokrągłe baszty Pasamoników, Stolarzy, Mieczników,
Czerwonych Garbarzy i inne35 36. Obecne badania nie po-
twierdzają jednak, aby część dolna Lubranki była star-
sza - mury baszty do poziomu odsadzki nad V piętrem
uznać należy za jednorodną strukturę (z wyłączeniem
omawianych dalej przemurowań)3'. Kamienny wątek
części cokołowej (tj. piwnic i przyziemia), wykonany
z łamanego wapienia jurajskiego na zaprawie wapien-
no-piaskowej, ma cechy XV-wieczne: brak w nim tzw.
warstw wyrównawczych, tj. poziomowania wątku co
kilkadziesiąt centymetrów (fig. 16). Wątek ścian i szkarp
jest przewiązany, tzn. wykonano je równocześnie38.
Naroża szkarp - z większych, bardziej regularnych
bloków kamienia o powierzchni wyrównanej dłutem.
Przejście do wątku ceglanego ma charakter nieregularny,
choć wątek kamienny sięga w przybliżeniu tej samej
wysokości, natomiast pod względem kompozycyjnym
część cokołową zamyka, już w partii ceglanej, gzyms
okapnikowy z wapienia jurajskiego (fig. 17). Ceglany
wątek w układzie gotyckim tzw. polskim (choć nie za-
wsze konsekwentnie utrzymanym) wykonano z cegły
„palcówki” o wymiarach 80-85 x 130-136 x 275-280
mm (fig. 18). Stopień wypalenia cegły był zróżnico-
wany, jednak znaczna część materiału to „wiśniówki”,
tj. dobrze wypalone, dość ciemne cegły. W wątku wy-
stępują wzory z takiej samej cegły (nie „zendrówki”!)
pokrytej ciemną, zielonkawą glazurą: w poziomie I
piętra są to romby, przechodzące na ścianie wschod-
niej w układ schodkowy (fig. 19), w poziomie V piętra
- układ schodkowy w kształcie litery „V”. W innych
miejscach występują natomiast pojedyncze cegły tego
typu. Zaprawa wapienno-piaskowa miała proporcje
spoiwa do wypełniacza około 1:2,8. Otwory maczulco-
we o wymiarach przeciętnie od ok. 24 x 27 cm do ok.
26 x 36 cm, rozmieszczone były niezbyt regularnie w
odstępach ok. 1,20-2 m w poziomie i w pionie. Część
otworów nie zachowała się na skutek późniejszych
napraw i przemurowań.
W wyniku ostatnich badań i prac konserwatorskich
ujawniono pierwotny sposób opracowania spoiny
w XV-wiecznym wątku ceglanym: spoina formowana
była dość nieregularnie, ale z przewagą spoiny trójkątnej,
35 J. Bogdanowski, Baszty [w:] Encyklopedia Krakowa,
Warszawa-Kraków 2000, s. 48.
3 AZK Wawel, PZS-Dokumentacje konserwatorskie: Niewalda,
o.c., s. 4.
38 To powiązanie ścian i szkarp jest jednym z dowodów, że do
budowy baszty nie wykorzystano, jak w obwarowaniach miasta,
wcześniejszego „wykusza” - „wykusze” szkarp nie miały, ponadto
nie były tak silnie wysunięte przed linię murów.
39 AZK Wawel, PZS-Dokumentacje Konserwatorskie, załącznik
do dokumentacji powykonawczej: M. R o g ó ż, Analiza chemiczno-
technologiczna składu zaprawy oraz identyfikacja pigmentów i spoiw
a następnie malowana na kolor czerwonobrunatny (ce-
glasty) z użyciem pigmentów typu ziemnego (czerwień
żelazowa) i spoiwa wapiennego z dodatkiem substancji
białkowej, prawdopodobnie kazeiny (fig. 20)39.
Forma wieży lub baszty o czworobocznej podstawie
i cylindrycznym trzonie, powstałej w wyniku jedno-
razowej akcji budowlanej, a nie nadbudowy, znana
jest z szeregu starszych obiektów, zwłaszcza z terenu
Pomorza Zachodniego, np. z zamków w Swobnicy,
Świdwinie i Pęzinie; uznana jest nawet za rozwiązanie
typowe dla zamków joannickich. Według badaczy wzo-
rowana była na nich wieża królewskiego zamku w Kole
(Wielkopolska)40, która z kolei mogła być bezpośred-
nim wzorem dla budowniczego Lubranki. Przykładem
połączenia czworobocznej podstawy z ośmioboczną
częścią wyższą jest z kolei wieża zamku w Łęczycy41,
w zamkach zachodnioeuropejskich występująteż cylin-
dryczne baszty z ostrogami, tworzącymi czworokątną
podstawę (np. Goodrich w Anglii, Carew w Walii). Bu-
downiczy Lubranki nawiązał do pierwszej z tych form,
łącząc ją z wydatnymi szkarpami, występującymi dość
często w czworobocznych basztach bramnych (zamki
w Czersku, Liwie, Mokrsku Górnym42, bramy miejskie
- np. brama Nowowiejska we Wrocławiu43). Jest wielce
prawdopodobne, że wzmocnienie konstrukcji obu baszt
wawelskich potężnymi szkarpami wynikało z pamięci
budowniczych o silnym trzęsieniu ziemi, które nastąpiło
5 czerwca 1443 w Małopolsce, na Węgrzech i w Cze-
chach. Wedle relacji Długosza podczas tego trzęsienia
„waliły się wieże i murowane budowle”. Szkarpy za-
pewne spełniały też funkcję ostróg (odbojni).
Do powyższych, znanych wcześniej rozwiązań
(zmiana rzutu, szkarpy) budowniczy Lubranki dołączył
nowatorskie elementy w postaci silnego wysunięcia
baszty przed linię obwodu i zastosowania w rzucie
części wyższej zamiast okręgu - trapezu z zaoblonymi
narożnikami (lekko wygięte jest także lico ściany pn.).
Usytuowanie ścian wschodniej i zachodniej nie równo-
legle, lecz pod kątem wynika w opinii autora z użycia
strzelnic w tych ścianach do obrony skrzydłowej przy-
ległych odcinków muru. Wygięcie lica zewnętrznego
ścian i zaoblenie narożników miało zapewne na celu
zmniejszenie uszkodzeń wywoływanych przez ostrzał
próbek pobranych z baszty> Senatorskiej, 2002; podobny sposób opra-
cowania spoiny wątku ceglanego autor odkrył na wschodniej elewacji
budynku Wikarówki; wątek ten można również datować na wiek XV.
40 Z. R a d a c k i , Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego,
Warszawa 1976; zob. teżL.Kajzer,S.Kołodziejski,J. Salm,
Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001.
41 K aj zer, Kołodziejski, Salm, o. c., s. 288.
42 Ibidem.
43 M. Przyłęcki, Budowle obronne na Śląsku, Warszawa
1998, s. 164.
14
półokrągłe baszty Pasamoników, Stolarzy, Mieczników,
Czerwonych Garbarzy i inne35 36. Obecne badania nie po-
twierdzają jednak, aby część dolna Lubranki była star-
sza - mury baszty do poziomu odsadzki nad V piętrem
uznać należy za jednorodną strukturę (z wyłączeniem
omawianych dalej przemurowań)3'. Kamienny wątek
części cokołowej (tj. piwnic i przyziemia), wykonany
z łamanego wapienia jurajskiego na zaprawie wapien-
no-piaskowej, ma cechy XV-wieczne: brak w nim tzw.
warstw wyrównawczych, tj. poziomowania wątku co
kilkadziesiąt centymetrów (fig. 16). Wątek ścian i szkarp
jest przewiązany, tzn. wykonano je równocześnie38.
Naroża szkarp - z większych, bardziej regularnych
bloków kamienia o powierzchni wyrównanej dłutem.
Przejście do wątku ceglanego ma charakter nieregularny,
choć wątek kamienny sięga w przybliżeniu tej samej
wysokości, natomiast pod względem kompozycyjnym
część cokołową zamyka, już w partii ceglanej, gzyms
okapnikowy z wapienia jurajskiego (fig. 17). Ceglany
wątek w układzie gotyckim tzw. polskim (choć nie za-
wsze konsekwentnie utrzymanym) wykonano z cegły
„palcówki” o wymiarach 80-85 x 130-136 x 275-280
mm (fig. 18). Stopień wypalenia cegły był zróżnico-
wany, jednak znaczna część materiału to „wiśniówki”,
tj. dobrze wypalone, dość ciemne cegły. W wątku wy-
stępują wzory z takiej samej cegły (nie „zendrówki”!)
pokrytej ciemną, zielonkawą glazurą: w poziomie I
piętra są to romby, przechodzące na ścianie wschod-
niej w układ schodkowy (fig. 19), w poziomie V piętra
- układ schodkowy w kształcie litery „V”. W innych
miejscach występują natomiast pojedyncze cegły tego
typu. Zaprawa wapienno-piaskowa miała proporcje
spoiwa do wypełniacza około 1:2,8. Otwory maczulco-
we o wymiarach przeciętnie od ok. 24 x 27 cm do ok.
26 x 36 cm, rozmieszczone były niezbyt regularnie w
odstępach ok. 1,20-2 m w poziomie i w pionie. Część
otworów nie zachowała się na skutek późniejszych
napraw i przemurowań.
W wyniku ostatnich badań i prac konserwatorskich
ujawniono pierwotny sposób opracowania spoiny
w XV-wiecznym wątku ceglanym: spoina formowana
była dość nieregularnie, ale z przewagą spoiny trójkątnej,
35 J. Bogdanowski, Baszty [w:] Encyklopedia Krakowa,
Warszawa-Kraków 2000, s. 48.
3 AZK Wawel, PZS-Dokumentacje konserwatorskie: Niewalda,
o.c., s. 4.
38 To powiązanie ścian i szkarp jest jednym z dowodów, że do
budowy baszty nie wykorzystano, jak w obwarowaniach miasta,
wcześniejszego „wykusza” - „wykusze” szkarp nie miały, ponadto
nie były tak silnie wysunięte przed linię murów.
39 AZK Wawel, PZS-Dokumentacje Konserwatorskie, załącznik
do dokumentacji powykonawczej: M. R o g ó ż, Analiza chemiczno-
technologiczna składu zaprawy oraz identyfikacja pigmentów i spoiw
a następnie malowana na kolor czerwonobrunatny (ce-
glasty) z użyciem pigmentów typu ziemnego (czerwień
żelazowa) i spoiwa wapiennego z dodatkiem substancji
białkowej, prawdopodobnie kazeiny (fig. 20)39.
Forma wieży lub baszty o czworobocznej podstawie
i cylindrycznym trzonie, powstałej w wyniku jedno-
razowej akcji budowlanej, a nie nadbudowy, znana
jest z szeregu starszych obiektów, zwłaszcza z terenu
Pomorza Zachodniego, np. z zamków w Swobnicy,
Świdwinie i Pęzinie; uznana jest nawet za rozwiązanie
typowe dla zamków joannickich. Według badaczy wzo-
rowana była na nich wieża królewskiego zamku w Kole
(Wielkopolska)40, która z kolei mogła być bezpośred-
nim wzorem dla budowniczego Lubranki. Przykładem
połączenia czworobocznej podstawy z ośmioboczną
częścią wyższą jest z kolei wieża zamku w Łęczycy41,
w zamkach zachodnioeuropejskich występująteż cylin-
dryczne baszty z ostrogami, tworzącymi czworokątną
podstawę (np. Goodrich w Anglii, Carew w Walii). Bu-
downiczy Lubranki nawiązał do pierwszej z tych form,
łącząc ją z wydatnymi szkarpami, występującymi dość
często w czworobocznych basztach bramnych (zamki
w Czersku, Liwie, Mokrsku Górnym42, bramy miejskie
- np. brama Nowowiejska we Wrocławiu43). Jest wielce
prawdopodobne, że wzmocnienie konstrukcji obu baszt
wawelskich potężnymi szkarpami wynikało z pamięci
budowniczych o silnym trzęsieniu ziemi, które nastąpiło
5 czerwca 1443 w Małopolsce, na Węgrzech i w Cze-
chach. Wedle relacji Długosza podczas tego trzęsienia
„waliły się wieże i murowane budowle”. Szkarpy za-
pewne spełniały też funkcję ostróg (odbojni).
Do powyższych, znanych wcześniej rozwiązań
(zmiana rzutu, szkarpy) budowniczy Lubranki dołączył
nowatorskie elementy w postaci silnego wysunięcia
baszty przed linię obwodu i zastosowania w rzucie
części wyższej zamiast okręgu - trapezu z zaoblonymi
narożnikami (lekko wygięte jest także lico ściany pn.).
Usytuowanie ścian wschodniej i zachodniej nie równo-
legle, lecz pod kątem wynika w opinii autora z użycia
strzelnic w tych ścianach do obrony skrzydłowej przy-
ległych odcinków muru. Wygięcie lica zewnętrznego
ścian i zaoblenie narożników miało zapewne na celu
zmniejszenie uszkodzeń wywoływanych przez ostrzał
próbek pobranych z baszty> Senatorskiej, 2002; podobny sposób opra-
cowania spoiny wątku ceglanego autor odkrył na wschodniej elewacji
budynku Wikarówki; wątek ten można również datować na wiek XV.
40 Z. R a d a c k i , Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego,
Warszawa 1976; zob. teżL.Kajzer,S.Kołodziejski,J. Salm,
Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001.
41 K aj zer, Kołodziejski, Salm, o. c., s. 288.
42 Ibidem.
43 M. Przyłęcki, Budowle obronne na Śląsku, Warszawa
1998, s. 164.
14