Studia Waweliana (13.2007)

Ze studiów nad znakami tkackimi w kolekcji arrasów Zygmunta Augusta

W badaniach nad arrasami Zygmunta Augusta, w obrębie
bogatej problematyki artystycznej i historycznej związanej
z królewską kolekcją, stosunkowo mało uwagi poświęcano
warsztatom, w których powstały nasze tapisene. Wobec braku
w Polsce źródeł dotyczących spraw wykonawczych - zgłę-
bianie ich stało się domeną uczonych zachodnioeuropejskich,
głównie flamandzkich i niemieckich.

Zasadniczych ustaleń na temat niderlandzkich artystów-
tkaczy dokonano w 1. ćwierci wieku XX, głównie dzięki pracy
Heinricha Góbla, który w roku 1923 opublikował obszerne
tablice znaków miejskich i mistrzowskich z Brukseli i innych
ośrodków1. Znalazły się w nich zarówno brukselskie cechy
miejskie, jak i sygnatury z wawelskich arrasów, podane
autorowi przez Mariana Morelowskiego. Czerpiąc z dzieł
Wautersa i Rittera von Birka2, zestawień u Schmitza3 i Góbla,
Morelowski przypisał konkretnym warsztatom pięć znaków
powtarzających się w bordiurach naszych tapiserii4. Dane te
weszły do podstawowej monografii pióra Mieczysława Gę-
barowicza i Tadeusza Mańkowskiego z roku 1937; z małymi
korektami utrzymały się one do początku lat siedemdziesią-
tych XX wieku5. Kolejne badania Marthe Crick-Kuntziger,
poszerzające wiedzę o niderlandzkich pracowniach, poza re-
pety cją wykonawców znanych już z tablic Góbla, w przypadku
zygmuntowskiej kolekcji nie wniosły zasadniczego novum6.
W miarę upływu czasu w literaturze przedmiotu narastały
informacje biograficzne dotyczące poszczególnych artystów
czynnych przy powstawaniu zygmuntowskiej kolekcji, roz-
budowywano ich oeuvre o kolejne realizacje, „wydłużano”
życiorysy zawodowe7.

1 H. Góbel, Wandteppiche, I: Die Niederlande, Leipzig 1923,
s. 1-24, tablice znaków.

2 A. Wa u t e r s, Les tapisseries brwcelloises. Essai historiąue sur
les tapisseries et tapissiers de haute et de basse lice de Bruxelles,
Bimelles 1878; E. Ritter von Birk, Inventar der im Besitz des
allerhochsten Kaiserhauses befindlichen Niederlandischer Tape-
ten und Gobelins (Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen
des Allerhochsten Kaiserhauses I: 1883, s. 213-248; II: 1884,
s. 167-223).

3 H. Schmitz. Bildteppiche. Geschichte der Gobelinwirkerei,
Berlin 1922, s. 333-337.

4 M. Morelowski, Arrasy jagiellońskie odzyskane z Rosji.
Przewodnik po wystawie, Warszawa 1923 (wyd. 2), s. 28-32; Idem.
Arasy wawelskie Zygmunta Augusta, Kraków 1929 (wyd. 2), s. 46.

■ M. G ębarowicz, T. Mań kowsk i, Arasy Zygmunta Augusta

(Rocz. Krak. 39: 1937, s. 67-71).

11 M. Crick-Kuntziger, Marąues et signatures de tapissiers

bruxellois (Annales de la Societe royale d'Archeologie de Bimelles
40: 1936, s. 166-183); Eadem. Tapisserie de la Genese d apres
Michel Coxcie (Bulletin de la Societe royale d'Archeologie de

Bruxelles 1: 1938, s. 5-17).

Przykładem sukcesywnego postępu wiedzy jest oparty na

archiwaliach tekst L. von Wilckens, Drei unbekannte Jacobs-

Tak w naszym zbiorze, jak i w całym szesnastowiecznym
materiale zabytkowym istnieje wciąż duża liczba arrasów
sygnowanych nierozszyfrowanymi dotąd gmerkami bądź
monogramami należącymi do tkaczy, niekiedy bardzo wybit-
nych, decydujących o obliczu flamandzkiej sztuki tapiseryjnej
„złotego wieku”. Znajomość tych znaków, wobec braku stałej
praktyki publikowania ich zdjęć lub przerysów, jest bardzo
wyrywkowa i niewystarczająca. Ich istnienie przeważnie kwi-
tuje się wzmianką „nierozpoznany”, bez załączenia wizerun-
ku. W kolekcji Zygmunta Augusta wyróżnić można dwa takie
znaki. Jeden z nich, zarejestrowany przez Morelowskiego,
uważany przez niego za gmerk handlowy, nie mistrzowski,
wstępnie zinterpretowano dopiero w roku 19728, a kolejno
w roku 1994, w drugim wydaniu publikacji Arrasy flamandz-
kie w Zamku Królewskim na Wawelu9. Jest to gmerk obecny na
31 tkaninach, mający formę dwóch równoległych linii ukośnie
przekreślonych, tworzących otwartą figurę geometryczną,
z dodanym krzyżykiem lub bez niego (fig. 1-2). Znak taki
widnieje na znakomitych seriach brukselskich z najlepszego
okresu działalności ośrodka. Realizacje artysty odnotowujemy
w ciągu czterech dekad, pierwsze około roku 1535, a ostatnie
tuż przed rokiem 1580. Jego dorobek, według danych, które
udało się zebrać, liczy kilkanaście serii i zachowanych ich
fragmentów. Znamienna jest częsta jego współpraca z Janem
van Tieghemem, której owocem były m.in. arrasy z cyklu
Dziejów Apostolskich, według kartonów Rafaela, repliki utka-
nej przed 1557 dla kardynała Ercole Gonzagi"1. W warsztacie
tym powstały wyjątkowej klasy edycje Historii Mojżesza
(Wiedeń, Madryt)11; zawdzięczamy mu także wykonanie

teppiche aus der Manufaktur des Jan van Tiegen [w:] Misce/lanea
Jozef Duwerger, Gent 1968, s. 778-786. Nowe znaleziska weszły do
opracowaniaG. Delmarcel,Flemish Tapestryfrom the 15th to the
18th Century, Tielt 1999, s. 363-370.

8 S. Schneebalg-Perelman, La tapisserie flamande et le
grand temoignage du Wawel [w:] Les tapisseries flamandes cni
Chateau du Wawel a Cracovie. Tresors du roi Sigismond II Augustę
Jagellon, red. J. Szabłowski, Anvers 1972, s. 413—434.

9 Edycja pod zmienionym tytułem: Arrasy wawelskie, oprać.
J. Szabłowski, A. Misiąg-Bocheńska. M. Hennel-Bemasikowa. M.
Piwocka, red. J. Szabłowski, Warszawa 1994 (wyd. 2), s. 349-351
(oprać. M. Piwocka).

10 Mantua. Palazzo Ducale. nr inw. 46 (dawniej w Kunsthistorisches
Museum w Wiedniu, seria CV7) - Tapestry in the Renaissance. Art and
Magnificence, red. T.P Campbell, New Haven-London 2002, s. 214-
218, poz. 24 [katalog wystawy, Metropolitan Museum of Art].

11 Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, seria I - Ritter von
Birk, o.c., I, s. 215; E. Mahl, Die ,,Mosesfolge" der Tapisserien-
sammlung des Kunsthistorischen Museums in Wien (Jahrbuch der
Kunsthistorisches Sammlungen in Wien 63: 1967, s. 7-38). Madryt.
PatrimonioNacional, seria24-P. Junąuera deVega,C. Herrero
Carretero, Ca ta logo de Tcipices del Patrimonio Nacional, I: Siglo
XVI, Madrid 1986, s. 163-170.

140