DOI Artikel:
Kriegseisen, Jacek: Klejnoty Rzeczypospolitej: Przyczynek do dziejów polskich klejnotów koronnych
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19889#0122
Pierwsze z wymienionych dokumentów dotyczą
dziewięciu diamentowych klejnotów królewicza Jana
Kazimierza Wazy, stanowiących zastaw pod pożyczo-
ną przez niego sumę 40 000 florenów'. Dokumenty te,
niestety, nie są datowane, jednak można pokusić się
o precyzyjne wyznaczenie czasu ich powstania. Termi-
nus post quem określa użyta w dokumentach tytulatura
Jana Kazimierza, który nazwany został królem Szwecji.
Z tego powodu datę śmierci Władysława IV (19 lub 20
maja 1648) roszczącego sobie po ojcu, Zygmuncie III,
dziedziczne prawo do korony szwedzkiej, które z kolei
po jego śmierci przeszło na Jana Kazimierza, trzeba
uznać za dolną granicę zastawienia omawianych klej-
notów. Natomiast terminus antę quem wyznacza data
elekcji Jana Kazimierza (królem obrany został 17 listo-
pada 1648), a z pewnością jego koronacji - 17 stycz-
nia 1649. Takie datowanie dokumentów potwierdza
to, że Nataniel Schmieden7 8, wymieniony w nich jako
burgrabia królewski w Gdańsku, funkcję tę sprawował
w roku 1648. Pośrednio datowanie takie znajduje po-
twierdzenie w dokumencie z 3 października roku 1648,
wspominającym o królewskiej pożyczce9, oraz listach
adresowanych 23 września i 25 października 1648 do
Gabriela Krumhausena10, który z „Obristen Cammerer
H Starosten von Prien” negocjował sprawę w Gdańsku11.
Dlatego też uznać można, że zastaw doszedł do skutku
wtedy, kiedy Jan Kazimierz po zgonie Władysława IV
7 Trzy jednobrzmiące dokumenty, różniące sięjedynie interpunk-
cją, zob. AP Gdańsk, Listy i dokumenty po 1525 (Korespondencja),
300, 53/91, s. 33, 35; (Rękopisy nieurzędowe), 300, R/Vv, 162,
k.8r.
8 Nataniel Schmieden (1601-1663), rajca, następnie burmistrz
oraz burgrabia gdański (1643, 1648 i 1658); za zasługi wobec króla
polskiego otrzymał indygenat w r. 1642, zob. J. Zdrenka, Rats-
und Gerichtspatriziat der Rechten Stadt Danzig, cz. II: 1526-1792,
Hamburg 1989, s. 76,288 (Sonderschriften des Vereins fur Familien-
forschung in Ost- und WestpreuBen e. V., 63); Słownik biograficzny
Pomorza Nadwiślańskiego, Suplement I, red. Z. Nowak, Gdańsk
1998, s. 268 (oprać. J. Zdrenka), tam literatura.
9 AP Gdańsk, Listy i dokumenty po 1525 (Korespondencja),
300, 53/91, s. 5-6.
10 Gabriel Krumhausen (1614-1685), sekretarz rady (1647),
ławnik (1652), zob. Zdrenka, o.c., s. 234-235.
11 AP Gdańsk, Listy i dokumenty po 1525 (Korespondencja),
300, 53/91, s. 1-2, 13. Zapewne chodzi tutaj o Wilhelma Gotarda
Butlera, pisarza kancelarii koronnej (1624), dworzanina królew-
skiego (1649), podskarbiego nadwornego (1654), podkomorzego
nadwornego (1654-1661), starostę preńskiego, nowskiego. pamaw-
skiego, zarządcę ekonomii grodzieńskiej, zaufanego królewicza Jana
Kazimierza, zob. W. Czapliński, Butler Gotard Wilhelm, PSB
3, s. 150-151; Urzędnicy centralni i nadworni Polski X1V-X\'1I1
wieku. Spisy, oprać. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela i in., red.
A. Gąsiorowski, Kórnik 1992, s. 118, 130, 161; Urzędnicy dawnej
RzeczypospolitejXII-XV1II wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. 10;
G. M. Martinaitiene, Uźnemunes grafai Butleriai irjr meninis
palikimas, Vilnius 2002, s. 14-19.
12 „Anno 1660. im April, wir Ihro Kónigl: Maytt: Kónigl. Crist-
w maju roku 1648 sposobił się do polskiej korony i po-
szukiwał źródeł pieniędzy dla urzeczywistnienia swych
politycznych zamiarów.
W gdańskich archiwaliach sprawa zastawionych
klejnotów pojawiła się ponownie w kwietniu roku 1660.
Jan Kazimierz podczas pobytu w Gdańsku z powodu
toczących się negocjacji i podpisania w Oliwie traktatu
pokojowego, kończącego drugą wojnę północną, na włas-
ne życzenie oglądał zastawione przez siebie w Gdańsku
precjoza12. Sugeruje to, że nie były to zwykłe kosztow-
ności, ale klejnoty, do których władca przywiązywał
szczególną wagę. Kolejny raz klejnoty wspomniane
zostały już po abdykacji Jana Kazimierza. Rada Miasta
Gdańska w liście z 13 września 1669, adresowanym
do swego sekretarza przebywającego w Krakowie,
stwierdziła, że na koronację Michała Korybuta Wiśnio-
wieckiego wyśle „drey Stiicke, nemlich den Hutband,
die groBe Rosę, und das groBes Ring”. Jednocześnie
Rada poinformowała sekretarza, że klejnoty powierzone
zostaną oficjalnym wysłannikom miasta podążającym
do Krakowa na koronację13. Zażądała równocześnie, by
sekretarz zadbał o zapewnienie ich zwrotu, gdyż klejnoty
znajdują się w zastawie prywatnym i z tego powodu
Rada musiała dać gwarancję posiadaczom zastawu14.
Że obawy o zwrot klejnotów po koronacji Wiśniowie-
ckiego nie były bezpodstawne, świadczą kolejne listy;
z 25 października, 2 listopada i 19 listopada roku 1669L\
milter Gedachtnis in Dantzig sich befunden haben, und diese solche
Juvelen geme sehen wollen”, zob. AP Gdańsk, Listy i dokumenty
po 1525 (Korespondencja), 300, 53/91, s. 44.
13 Wymieniona „duża róża” (rozeta) stała się zapewne częścią
dekoracji kaptura kapy koronacyjnej Wiśniowieckiego. Poświad-
cza to opis uroczystości koronacyjnych, dedykowany Gryzeldzie
z Zamoyskich Wiśniowieckiej: „Niemnieyszym y Kapa musiała być
ciężarem [...] Na okazałym sczycie, trzema wielkiemi dyamentowemi
różami przypiętym. Polski w koronie Orzeł, z Królewskim na pier-
siach Xiężycem z znacznych dyamentow złożony, przy wynikających
z pazurów piorunach, błyskaiące rostaczał skrzydła” [podkreślenie
- J. K.], zob. J. A. z Janie Janicki, Akt koronatiej, Najjaśniejszego
i Najpotężniejszego Monarchy Michała z Bożej łaski kmóla polskie-
go..., Kraków 1670, k. Lv., L2r.
14 AP Gdańsk, Missiva, 300,27/81, k. 150v. Michał Wiśniowiecki
przed koronacją prosił Radę Miasta Gdańska, by „sub fide restitutio-
nis” przysłała oprócz innych przedmiotów niezbędnych do koronacji
klejnoty zastawione w rękach prywatnych przez Jana Kazimierza,
zob. R H i r s c h , Zur Geschichte der polnischen Kónigswahl von
1669, (Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins 1889:
25, s. 135-136); por. Kopera, o.c., s. 187, 189. Na temat srebrnego
serwisu zamówionego w Gdańsku na koronację Michała Wiśnio-
wieckiego i związanych z nim rokowań zob. J. Kriegseisen,
Srebrny serwis stołowy króla Michała Wiśniowieckiego. Przyczynki
do biografii i twórczości gdańskiego złotnika Petera von der Rennena
(Studia Waw. 11/12: 2002/2003, s. 177-188). Na temat kapy, zob.
J. Kriegseisen. Hafciarz gdański Georg Albert Lange - wyko-
nawca kapy koronacyjnej króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego
(Teka Komisji Historii Sztuki 10: 2005, s. 265-274).
15 AP Gdańsk, Missiva, 300, 27/81, k. 170r., 179r., 186v.-187r.
116
dziewięciu diamentowych klejnotów królewicza Jana
Kazimierza Wazy, stanowiących zastaw pod pożyczo-
ną przez niego sumę 40 000 florenów'. Dokumenty te,
niestety, nie są datowane, jednak można pokusić się
o precyzyjne wyznaczenie czasu ich powstania. Termi-
nus post quem określa użyta w dokumentach tytulatura
Jana Kazimierza, który nazwany został królem Szwecji.
Z tego powodu datę śmierci Władysława IV (19 lub 20
maja 1648) roszczącego sobie po ojcu, Zygmuncie III,
dziedziczne prawo do korony szwedzkiej, które z kolei
po jego śmierci przeszło na Jana Kazimierza, trzeba
uznać za dolną granicę zastawienia omawianych klej-
notów. Natomiast terminus antę quem wyznacza data
elekcji Jana Kazimierza (królem obrany został 17 listo-
pada 1648), a z pewnością jego koronacji - 17 stycz-
nia 1649. Takie datowanie dokumentów potwierdza
to, że Nataniel Schmieden7 8, wymieniony w nich jako
burgrabia królewski w Gdańsku, funkcję tę sprawował
w roku 1648. Pośrednio datowanie takie znajduje po-
twierdzenie w dokumencie z 3 października roku 1648,
wspominającym o królewskiej pożyczce9, oraz listach
adresowanych 23 września i 25 października 1648 do
Gabriela Krumhausena10, który z „Obristen Cammerer
H Starosten von Prien” negocjował sprawę w Gdańsku11.
Dlatego też uznać można, że zastaw doszedł do skutku
wtedy, kiedy Jan Kazimierz po zgonie Władysława IV
7 Trzy jednobrzmiące dokumenty, różniące sięjedynie interpunk-
cją, zob. AP Gdańsk, Listy i dokumenty po 1525 (Korespondencja),
300, 53/91, s. 33, 35; (Rękopisy nieurzędowe), 300, R/Vv, 162,
k.8r.
8 Nataniel Schmieden (1601-1663), rajca, następnie burmistrz
oraz burgrabia gdański (1643, 1648 i 1658); za zasługi wobec króla
polskiego otrzymał indygenat w r. 1642, zob. J. Zdrenka, Rats-
und Gerichtspatriziat der Rechten Stadt Danzig, cz. II: 1526-1792,
Hamburg 1989, s. 76,288 (Sonderschriften des Vereins fur Familien-
forschung in Ost- und WestpreuBen e. V., 63); Słownik biograficzny
Pomorza Nadwiślańskiego, Suplement I, red. Z. Nowak, Gdańsk
1998, s. 268 (oprać. J. Zdrenka), tam literatura.
9 AP Gdańsk, Listy i dokumenty po 1525 (Korespondencja),
300, 53/91, s. 5-6.
10 Gabriel Krumhausen (1614-1685), sekretarz rady (1647),
ławnik (1652), zob. Zdrenka, o.c., s. 234-235.
11 AP Gdańsk, Listy i dokumenty po 1525 (Korespondencja),
300, 53/91, s. 1-2, 13. Zapewne chodzi tutaj o Wilhelma Gotarda
Butlera, pisarza kancelarii koronnej (1624), dworzanina królew-
skiego (1649), podskarbiego nadwornego (1654), podkomorzego
nadwornego (1654-1661), starostę preńskiego, nowskiego. pamaw-
skiego, zarządcę ekonomii grodzieńskiej, zaufanego królewicza Jana
Kazimierza, zob. W. Czapliński, Butler Gotard Wilhelm, PSB
3, s. 150-151; Urzędnicy centralni i nadworni Polski X1V-X\'1I1
wieku. Spisy, oprać. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela i in., red.
A. Gąsiorowski, Kórnik 1992, s. 118, 130, 161; Urzędnicy dawnej
RzeczypospolitejXII-XV1II wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. 10;
G. M. Martinaitiene, Uźnemunes grafai Butleriai irjr meninis
palikimas, Vilnius 2002, s. 14-19.
12 „Anno 1660. im April, wir Ihro Kónigl: Maytt: Kónigl. Crist-
w maju roku 1648 sposobił się do polskiej korony i po-
szukiwał źródeł pieniędzy dla urzeczywistnienia swych
politycznych zamiarów.
W gdańskich archiwaliach sprawa zastawionych
klejnotów pojawiła się ponownie w kwietniu roku 1660.
Jan Kazimierz podczas pobytu w Gdańsku z powodu
toczących się negocjacji i podpisania w Oliwie traktatu
pokojowego, kończącego drugą wojnę północną, na włas-
ne życzenie oglądał zastawione przez siebie w Gdańsku
precjoza12. Sugeruje to, że nie były to zwykłe kosztow-
ności, ale klejnoty, do których władca przywiązywał
szczególną wagę. Kolejny raz klejnoty wspomniane
zostały już po abdykacji Jana Kazimierza. Rada Miasta
Gdańska w liście z 13 września 1669, adresowanym
do swego sekretarza przebywającego w Krakowie,
stwierdziła, że na koronację Michała Korybuta Wiśnio-
wieckiego wyśle „drey Stiicke, nemlich den Hutband,
die groBe Rosę, und das groBes Ring”. Jednocześnie
Rada poinformowała sekretarza, że klejnoty powierzone
zostaną oficjalnym wysłannikom miasta podążającym
do Krakowa na koronację13. Zażądała równocześnie, by
sekretarz zadbał o zapewnienie ich zwrotu, gdyż klejnoty
znajdują się w zastawie prywatnym i z tego powodu
Rada musiała dać gwarancję posiadaczom zastawu14.
Że obawy o zwrot klejnotów po koronacji Wiśniowie-
ckiego nie były bezpodstawne, świadczą kolejne listy;
z 25 października, 2 listopada i 19 listopada roku 1669L\
milter Gedachtnis in Dantzig sich befunden haben, und diese solche
Juvelen geme sehen wollen”, zob. AP Gdańsk, Listy i dokumenty
po 1525 (Korespondencja), 300, 53/91, s. 44.
13 Wymieniona „duża róża” (rozeta) stała się zapewne częścią
dekoracji kaptura kapy koronacyjnej Wiśniowieckiego. Poświad-
cza to opis uroczystości koronacyjnych, dedykowany Gryzeldzie
z Zamoyskich Wiśniowieckiej: „Niemnieyszym y Kapa musiała być
ciężarem [...] Na okazałym sczycie, trzema wielkiemi dyamentowemi
różami przypiętym. Polski w koronie Orzeł, z Królewskim na pier-
siach Xiężycem z znacznych dyamentow złożony, przy wynikających
z pazurów piorunach, błyskaiące rostaczał skrzydła” [podkreślenie
- J. K.], zob. J. A. z Janie Janicki, Akt koronatiej, Najjaśniejszego
i Najpotężniejszego Monarchy Michała z Bożej łaski kmóla polskie-
go..., Kraków 1670, k. Lv., L2r.
14 AP Gdańsk, Missiva, 300,27/81, k. 150v. Michał Wiśniowiecki
przed koronacją prosił Radę Miasta Gdańska, by „sub fide restitutio-
nis” przysłała oprócz innych przedmiotów niezbędnych do koronacji
klejnoty zastawione w rękach prywatnych przez Jana Kazimierza,
zob. R H i r s c h , Zur Geschichte der polnischen Kónigswahl von
1669, (Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins 1889:
25, s. 135-136); por. Kopera, o.c., s. 187, 189. Na temat srebrnego
serwisu zamówionego w Gdańsku na koronację Michała Wiśnio-
wieckiego i związanych z nim rokowań zob. J. Kriegseisen,
Srebrny serwis stołowy króla Michała Wiśniowieckiego. Przyczynki
do biografii i twórczości gdańskiego złotnika Petera von der Rennena
(Studia Waw. 11/12: 2002/2003, s. 177-188). Na temat kapy, zob.
J. Kriegseisen. Hafciarz gdański Georg Albert Lange - wyko-
nawca kapy koronacyjnej króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego
(Teka Komisji Historii Sztuki 10: 2005, s. 265-274).
15 AP Gdańsk, Missiva, 300, 27/81, k. 170r., 179r., 186v.-187r.
116