DOI issue:
Varia
DOI article:Fabiański, Marcin: Wiadomość o genezie architektury górnej kondygnacji krużganków wawelskich
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19889#0135
papieskiej, dziedzińca rzymskiego palazzo della Cancelleria
i Wawelu trawestują architekturę attyki Koloseum z podziałem
pi lastrowo-archi trawo wym, wieńczącej trzy kondygnacje ar-
kad filarowych. Autor ten zwrócił uwagę na oczywisty fakt, że
uwysmuklenie tej kondygnacji krużganka wymusiły zmienione
proporcje górnej kondygnacji pałacu, czyli piano nobi/e6 *.
Zaznaczmy, że wskazane wzory rzymskie zestawiają
ażurowe galerie z attyką i operują zamknięciem architrawo-
wym, a nie drewnianą belką podstropową nad krużgankiem,
proporcje podpór są daleko mniej smukłe od wawelskich,
poza attyką Koloseum kolumny (pilastry) nie stoją na wy-
sokich postumentach, nie przedziela ich pierścień, ani nie
wieńczą imposty. Stąd wspomniane attyki rzymskie mogły
wawelskiemu architektowi dostarczyć co najwyżej ogólnego
pomysłu. Z kolei architrawowa loggia watykańska, skądinąd
0 proporcjach jak najbardziej klasycznych, powstała zbyt póź-
no, aby mógł jąwidzieć Florentczyk. Do wyjaśnienia pozostaje
także geneza wysmukłych cokołów pod kolumnami, pierścieni
1 nasadników w kształcie dzbanków.
Jak widać, dotąd nie udało się zadowalająco rozwiązać
problemu genezy unikatowych krużganków wawelskich.
Przedstawiciele orientacji klasycznej powstrzymują się od
wskazania źródła szczegółów interesującego nas rozwiąza-
nia. Z kolei niektórzy zwolennicy tradycji średniowiecznych
skłonni są atrybuować ten niezmiernie ważny element archi-
tektoniczny pomocnikom Florentczyka, a nie jemu samemu,
przypisując im rozległą wiedzę o wielowiekowych tendencjach
artystycznych różnych krajów europejskich.
W latach 1475-1479 taką wiedzę wykorzystał przyjaciel
Filareta, boloński inżynier Aristotele Fioravanti, wcześniej
czynny w Italii i na Węgrzech, kiedy ozdobił południową
fasadę soboru Zaśnięcia NPMarii na Kremlu w Moskwie śle-
6 A. Fischinger, Rzymskie odniesienia renesansowego Zamku
Królewskiego na Wawelu (Folia HA S.N. 4: 1998, s. 225-230, tu
229-230). Wcześniej podkreślał to zwłaszcza J. Lepiarczyk, Kilka
uwag o krużgankach drugiego piętra arkadowego dziedzińca Zamku
Królewskiego na Wawelu [w:] Podług nieba..., s. 249. Ustalenia te
powtarza To rbu s, o.c., podając błędnie, jakoby kolumny wawelskie
dźwigały architraw, a nie belki podniebia okapu.
" O soborze C.C. noąuanojmcKHH, K eonpocy o ceoeoópa3uu
apxumeKmypbi mockobckozo YcneucKoeo Coóopa [w:] YcnencKuu
Coóop mocko6Cko20 Kpeujm. Mamepucuiu u uccjiedoeamiH, red. 3.
C. CMupHOBa, MocKBa 1985, s. 24-51, tu 39; B. Dąb-Kalinowska,
Świadomość narodowa a historyzm w Rosji. Interpretacje soboru
Zaśnięcia Marii na Kremlu Aristotela Fioravantego (Ikonotheka.
Prace Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego 11: 1996,
s. 49-63, tu49-56); D. Righini, FioravantiAristotele [w:] Saur...,
t. 40,2004, s. 209-210. Za zwrócenie uwagi na kolumny kremlowskie
dziękuję prof. Janowi K. Ostrowskiemu.
8 F. da C o 11 o, Trattamento di pace tra il serenissimo Sigismondo
Re di Polonia, et gran Basilio Prencipe di Moscouia Han to dalii
Illustri Signori, Frances. da Codo, Cauallier, Gentil 'huomo di Co-
negliano, Et Antonio de Conti Cauallier, Gentil 'huomo Padouano,
Oratori della Maesta di Massimilian, Primo Imperatore 1 'cumo 1518,
Padoa: Lorenzo Pasąuati 1603, k. 51r"v; „Castello di pietre fabricato
gia anni cinąuanta per alcuni Italiani, che mandó a Tempi nostri
pą galerią arkadkową (fig. 2), której wysmukłe półkolumny,
o formach wyraźnie romanizujących, przedzielone są w poło-
wie pierścieniami 7 Ciekawe, że włoski dyplomata, podróżują-
cy między Krakowem a Moskwą w roku 1518, opisał budowle
Kremla, a nawet zaznaczył, że pół wieku wcześniej działali tam
Włosi, których na Ruś przysłał Lodovico Sforza. Tymczasem
w odniesieniu do Kraskowa ten sam autor nie wspomniał ani
słowem o istniejących wówczas dwóch skrzydłach renesan-
sowego pałacu na Wawelu, wyposażonych przez Włochów
w kolumnowe Krużganki8. Podobnie Andrzej Krzycki w Odzie
na ślub króla Zygmunta i królowej Barbary z roku 1512 opie-
wał wprawdzie architekturę i wystrój zamku Zapolyów w Tren-
czynie, przewyższający dokonania Apellesa, ale powstrzymał
się od pochwały Wawelu9. Co więcej, w znacznie dłuższym
Epitalamium z okazji ślubu Zygmunta z Boną w roku 1518
poprzestał na wzmiance o oplecieniu bluszczem i bukszpanem
wysokich kolumn rezydencji królewskiej10.
Jednak inni dali wyraz swojemu olśnieniu nowym pałacem
Zygmunta i krużgankami. Na przykład 4 lutego 1515 kanonik
Jan Konarski, witając w katedrze na Wawelu Zygmunta Sta-
rego, który poraził wojska Moskali, gorąco wychwalał nowy
pałac monarchy: „Podziwiając zatem jego świętą i wyniosłą
rezydencję, która wzrasta podziwu godną robotą, usilnie
namawiam każdego z obecnych, by sobie wyobraził, że albo
Janikulum, opuściwszy swój Tyber, przeniosło się nad brzegi
Wisły, albo szczyty twierdzy Tarpejskiej [na Kapitolu] wy wę-
drowały z samym zaiste Marsem do tego znakomitego miasta
W. K. Mości”". W swojej kronice pod datą 16 października
1516 Justus Ludwik Decjusz zapisał, że zmarły w tym dniu
„znakomity architekt” Franciszek Włoch „to, co było wykona-
ne z włoskiej roboty na zamku krakowskim do tego dnia, [to
jest] całe skrzydło, które zwraca się ku miastu i otacza kościół
a compiacenza di quel Prencipe, lTllustrissimo Lodouico Duca di
Milano [...] ui e anco vna chiesa di pietra [...] & ąuatro, ouero cinąue
case dai medesimi Italiani fabricate” („Kamienny zamek, zbudowany
przed pięćdziesięciu laty przez kilku Włochów, których w naszych
czasach przysłał ku zadowoleniu tego księcia przesławny Lodovico
książę Mediolanu [...] jest tu też kamienny kościół [...] i cztery lub
pięć domów, wystawionych przez tychże Włochów”, tłum. M. F.).
9 A. Cricius, In augustissimum Sigismundi Regis et Regine
Barbarę connubium Carmen [w:] Acta Tomiciana [dalej: AT], wyd.
T. Działyński, t. II, Posnaniae 1852, nr XXIII, s. 21-27, tu 23:
„Threncia Pannoniis arx est sublimis [...] varie pictis auroąue mican-
tibus aulis [...] regali fulgida luxu / Atria, conspicies immania saxa
columnas / Artificis miras species superantis Apellem”.
U)Idem, Epitalamium Sigismundiprimi et Bonę Sfortie [w:] AT,
t. IV, 1855, nr CCCXLV, s. 281-292, tu 287: „Circumdentąue altas
hedere buxusque columnas”.
" Tłum. M. F. Oratio gratulatoria ad regem ob victoriam [...]
habit a in ecclesia cracoviensi cathedra! i [...] nomine Joannis Konarski
[w:] AT, t. III, 1853, nr CDXLV, s. 327-329, tu 329: „Ejus vero sacram
et excelsam regiam, admirando opere excrescentem, suspiciens, quis
est, obsecro, qui non secum cogitari possit, aut Janiculum suo relicto
Tyberi in ripis Istule concedisse, aut arcis Tarpeje culmina in vre. Mtis.
hanc inclytam urbem, et quidem cum ipso Martę demigrasse”.
129
i Wawelu trawestują architekturę attyki Koloseum z podziałem
pi lastrowo-archi trawo wym, wieńczącej trzy kondygnacje ar-
kad filarowych. Autor ten zwrócił uwagę na oczywisty fakt, że
uwysmuklenie tej kondygnacji krużganka wymusiły zmienione
proporcje górnej kondygnacji pałacu, czyli piano nobi/e6 *.
Zaznaczmy, że wskazane wzory rzymskie zestawiają
ażurowe galerie z attyką i operują zamknięciem architrawo-
wym, a nie drewnianą belką podstropową nad krużgankiem,
proporcje podpór są daleko mniej smukłe od wawelskich,
poza attyką Koloseum kolumny (pilastry) nie stoją na wy-
sokich postumentach, nie przedziela ich pierścień, ani nie
wieńczą imposty. Stąd wspomniane attyki rzymskie mogły
wawelskiemu architektowi dostarczyć co najwyżej ogólnego
pomysłu. Z kolei architrawowa loggia watykańska, skądinąd
0 proporcjach jak najbardziej klasycznych, powstała zbyt póź-
no, aby mógł jąwidzieć Florentczyk. Do wyjaśnienia pozostaje
także geneza wysmukłych cokołów pod kolumnami, pierścieni
1 nasadników w kształcie dzbanków.
Jak widać, dotąd nie udało się zadowalająco rozwiązać
problemu genezy unikatowych krużganków wawelskich.
Przedstawiciele orientacji klasycznej powstrzymują się od
wskazania źródła szczegółów interesującego nas rozwiąza-
nia. Z kolei niektórzy zwolennicy tradycji średniowiecznych
skłonni są atrybuować ten niezmiernie ważny element archi-
tektoniczny pomocnikom Florentczyka, a nie jemu samemu,
przypisując im rozległą wiedzę o wielowiekowych tendencjach
artystycznych różnych krajów europejskich.
W latach 1475-1479 taką wiedzę wykorzystał przyjaciel
Filareta, boloński inżynier Aristotele Fioravanti, wcześniej
czynny w Italii i na Węgrzech, kiedy ozdobił południową
fasadę soboru Zaśnięcia NPMarii na Kremlu w Moskwie śle-
6 A. Fischinger, Rzymskie odniesienia renesansowego Zamku
Królewskiego na Wawelu (Folia HA S.N. 4: 1998, s. 225-230, tu
229-230). Wcześniej podkreślał to zwłaszcza J. Lepiarczyk, Kilka
uwag o krużgankach drugiego piętra arkadowego dziedzińca Zamku
Królewskiego na Wawelu [w:] Podług nieba..., s. 249. Ustalenia te
powtarza To rbu s, o.c., podając błędnie, jakoby kolumny wawelskie
dźwigały architraw, a nie belki podniebia okapu.
" O soborze C.C. noąuanojmcKHH, K eonpocy o ceoeoópa3uu
apxumeKmypbi mockobckozo YcneucKoeo Coóopa [w:] YcnencKuu
Coóop mocko6Cko20 Kpeujm. Mamepucuiu u uccjiedoeamiH, red. 3.
C. CMupHOBa, MocKBa 1985, s. 24-51, tu 39; B. Dąb-Kalinowska,
Świadomość narodowa a historyzm w Rosji. Interpretacje soboru
Zaśnięcia Marii na Kremlu Aristotela Fioravantego (Ikonotheka.
Prace Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego 11: 1996,
s. 49-63, tu49-56); D. Righini, FioravantiAristotele [w:] Saur...,
t. 40,2004, s. 209-210. Za zwrócenie uwagi na kolumny kremlowskie
dziękuję prof. Janowi K. Ostrowskiemu.
8 F. da C o 11 o, Trattamento di pace tra il serenissimo Sigismondo
Re di Polonia, et gran Basilio Prencipe di Moscouia Han to dalii
Illustri Signori, Frances. da Codo, Cauallier, Gentil 'huomo di Co-
negliano, Et Antonio de Conti Cauallier, Gentil 'huomo Padouano,
Oratori della Maesta di Massimilian, Primo Imperatore 1 'cumo 1518,
Padoa: Lorenzo Pasąuati 1603, k. 51r"v; „Castello di pietre fabricato
gia anni cinąuanta per alcuni Italiani, che mandó a Tempi nostri
pą galerią arkadkową (fig. 2), której wysmukłe półkolumny,
o formach wyraźnie romanizujących, przedzielone są w poło-
wie pierścieniami 7 Ciekawe, że włoski dyplomata, podróżują-
cy między Krakowem a Moskwą w roku 1518, opisał budowle
Kremla, a nawet zaznaczył, że pół wieku wcześniej działali tam
Włosi, których na Ruś przysłał Lodovico Sforza. Tymczasem
w odniesieniu do Kraskowa ten sam autor nie wspomniał ani
słowem o istniejących wówczas dwóch skrzydłach renesan-
sowego pałacu na Wawelu, wyposażonych przez Włochów
w kolumnowe Krużganki8. Podobnie Andrzej Krzycki w Odzie
na ślub króla Zygmunta i królowej Barbary z roku 1512 opie-
wał wprawdzie architekturę i wystrój zamku Zapolyów w Tren-
czynie, przewyższający dokonania Apellesa, ale powstrzymał
się od pochwały Wawelu9. Co więcej, w znacznie dłuższym
Epitalamium z okazji ślubu Zygmunta z Boną w roku 1518
poprzestał na wzmiance o oplecieniu bluszczem i bukszpanem
wysokich kolumn rezydencji królewskiej10.
Jednak inni dali wyraz swojemu olśnieniu nowym pałacem
Zygmunta i krużgankami. Na przykład 4 lutego 1515 kanonik
Jan Konarski, witając w katedrze na Wawelu Zygmunta Sta-
rego, który poraził wojska Moskali, gorąco wychwalał nowy
pałac monarchy: „Podziwiając zatem jego świętą i wyniosłą
rezydencję, która wzrasta podziwu godną robotą, usilnie
namawiam każdego z obecnych, by sobie wyobraził, że albo
Janikulum, opuściwszy swój Tyber, przeniosło się nad brzegi
Wisły, albo szczyty twierdzy Tarpejskiej [na Kapitolu] wy wę-
drowały z samym zaiste Marsem do tego znakomitego miasta
W. K. Mości”". W swojej kronice pod datą 16 października
1516 Justus Ludwik Decjusz zapisał, że zmarły w tym dniu
„znakomity architekt” Franciszek Włoch „to, co było wykona-
ne z włoskiej roboty na zamku krakowskim do tego dnia, [to
jest] całe skrzydło, które zwraca się ku miastu i otacza kościół
a compiacenza di quel Prencipe, lTllustrissimo Lodouico Duca di
Milano [...] ui e anco vna chiesa di pietra [...] & ąuatro, ouero cinąue
case dai medesimi Italiani fabricate” („Kamienny zamek, zbudowany
przed pięćdziesięciu laty przez kilku Włochów, których w naszych
czasach przysłał ku zadowoleniu tego księcia przesławny Lodovico
książę Mediolanu [...] jest tu też kamienny kościół [...] i cztery lub
pięć domów, wystawionych przez tychże Włochów”, tłum. M. F.).
9 A. Cricius, In augustissimum Sigismundi Regis et Regine
Barbarę connubium Carmen [w:] Acta Tomiciana [dalej: AT], wyd.
T. Działyński, t. II, Posnaniae 1852, nr XXIII, s. 21-27, tu 23:
„Threncia Pannoniis arx est sublimis [...] varie pictis auroąue mican-
tibus aulis [...] regali fulgida luxu / Atria, conspicies immania saxa
columnas / Artificis miras species superantis Apellem”.
U)Idem, Epitalamium Sigismundiprimi et Bonę Sfortie [w:] AT,
t. IV, 1855, nr CCCXLV, s. 281-292, tu 287: „Circumdentąue altas
hedere buxusque columnas”.
" Tłum. M. F. Oratio gratulatoria ad regem ob victoriam [...]
habit a in ecclesia cracoviensi cathedra! i [...] nomine Joannis Konarski
[w:] AT, t. III, 1853, nr CDXLV, s. 327-329, tu 329: „Ejus vero sacram
et excelsam regiam, admirando opere excrescentem, suspiciens, quis
est, obsecro, qui non secum cogitari possit, aut Janiculum suo relicto
Tyberi in ripis Istule concedisse, aut arcis Tarpeje culmina in vre. Mtis.
hanc inclytam urbem, et quidem cum ipso Martę demigrasse”.
129