DOI issue:
Varia
DOI article:Nowacki, Dariusz: Addenda i corrigenda: "Złotnictwo dawnych Prus Królewskich i Książęcych w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu"
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.19889#0170
dekoracja - właściwa dla gdańskich sreber z lat pięćdziesią-
tych w. XVII - wykazuje wiele różnego rodzaju zbieżności
z dwoma szczególnie bliskimi sobie, okazałymi dzbanami
liturgicznymi, opatrzonymi znakiem miejskim stosowanym
w drugiej połowie lat pięćdziesiątych w. XVII103. Pierwszy
z nich zreprodukowaliśmy na podstawie katalogu aukcji
z r. 1932l04. Dzieło to jednak zachowało się i od r. 2004
stanowi ozdobę oferty F. Payer Kunsthandel w Zurychu105.
W odróżnieniu od pary plakiet wypełniających większą część
korpusu wawelskiego dzbana, mamy tu do czynienia z aż
trzema wielkimi, owalnymi, małżowinowymi kartuszami
pośrodku wysmukłego, ale i masywnego, cylindrycznego
korpusu. Największy z nich, usytuowany przeciwległe wzglę-
dem ucha, wypełnia przyśrubowana owalna, nie złocona
plakieta, z ukształtowaną w niskim reliefie, bardzo starannie
odlewaną i cyzelowaną, wielofigurową sceną Przypowieści
0 królewskiej uczcie. Przedstawienie objaśniono rytowaną
inskrypcjąz ewangelicznym cytatem (Mt. 12.14) w poziomym
kartuszu poniżej. Na dwa pozostałe wielkie kartusze nałożono
(przyśrubowano) sylwetowo ujęte, także nie złocone, dwie
półplastyczne personifikacje Wiary i Roztropności (Caritas
1 Prudentia), z analogicznie ukształtowanymi objaśnieniami
w kartuszach. Odpowiednikami pól z inskrypcjami są wydłu-
żone poziome kartusze - po trzy na ćwierćkolistej, wysokiej
stopie i analogicznie wydętej pokrywie - z delikatnie punk-
towaną (a nie repusowaną i odlewaną - jak w wawelskim
dzbanie) dekoracjąemblematyczną, rozdzielone na pokrywie
repusowanymi główkami anielskimi. Ornament małżowinowy
- sprawiający wrażenie rozlewającego się na powierzchni
korpusu naczynia, jak również na płaszczu stopy i pokrywy
- cechuje płynny przebieg i niezwykła bujność, a także
zróżnicowanie niektórych jego partii fakturowaniem. Ten
składnik dekoracji szczególnie zbliża go do wawelskiego dzie-
ła. W sylwecie odnalezionego dzbana ważną funkcję pełnią
także pełnopłastycznie odlewane partie - esowato wygięte,
masywne ucho z kobiecą henną (niemal identyczną z tą na
wawelskim naczyniu), u dołu zakończone głową węża, a także
uchwyt na pokrywie w formie maszkaronu oraz zwieńczenie
w kształcie orła ze złożonymi skrzydłami - wszystkie oddane
po mistrzowsku, z wielką starannością o szczegóły.
Dzban w Zurychu miał swój bliźniaczy odpowiednik w na-
czyniu z tego samego warsztatu, o równie wysokich walorach
103 Por. Gradowski, o.c., s. 69, nr 3.
104 Fischinger, Nowacki, o.c., s. 64, il. A.
1051. Fechter,DieSchatzkammerGlanztwieder,Weltkunst74:
2004, nr 1-2, s. 39; [reklama F. Payer Kunsthandel] Weltkunst 74:
2004, nr 6, s. 51; Tefaf. The European Fine Art Fair, Maastricht 07,
[Maastricht 2007], s. 297.
106 A. Boetticher, Die Bau- und Kunstdenkmdler der Provinz
Ostpreussen, VII: Die Bau- und Kunstdenkmdler in Kónigsberg,
Kónigsberg 1897, s. 271, il. 183 na s. 270; E. von Czihak, Die
Edelschmiedekunst friiherer Zeiten in Preussen, I: A/lgemeines,
Kónigsberg und Ostpreussen, Leipzig 1903, s. 75-76, nr 62; II: West-
preussen, Leipzig 1908, s. 60. nr 337/3 - z błędami w ikonograficznym
rozpoznaniu scen.
artystycznych, które do II wojny światowej przechowywano
w kościele ewangelicko-augsburskim (Lóbenichtsche Kirche)
w Królewcu. Jego późniejsze losy nie są znane. Dzban w Kró-
lewcu, o identycznej strukturze, takiej samej ornamentacji
małżowinowej, hermowym uchu, różnił się jedynie tematyką
przedstawień figuralnych. Centralna plakieta zawierała scenę
Wizji Ezechiela, ze stosownym podpisem poniżej (Ez. 37.10);
w kolejnych kartuszach ukazano sylwetowe personifikacje
Nadziei i Cierpliwości (Spes, Pcitientia), skomentowane
nowotestamentowymi cytatami u dołu (Rz. 12.12). W pozio-
mych kartuszach na stopie i pokrywie, wśród personifikacji,
odnotowano grawerowane przedstawienia jelenia i słonia;
w zwieńczeniu tkwiła pełnoplastyczna figurka łabędzia106.
Natomiast wspomniany w naszym katalogu wspaniały dzban,
będący darem Rady Miejskiej Gdańska dla burmistrza Johanna
Wahla z okazji złotego jubileuszu zaślubin obchodzonego w
r. 1664107, zachowuje nie tylko wysmukły kanon właściwy
niemal wszystkim - poza wawelską - gdańskim kreacjom
tego rodzaju z 2. tercji w. XVII, lecz także pewne szczegóły
dekoracji, właściwe pracowni Mackensena: to samo hermowe
ucho, odlewane, nie złocone, owalne plakietki ze starannie
cyzelowaną dekoracją figuralną, osadzone na śrubkach, oraz
podłużne scenki na powierzchni stopy i nakrywy. O inwencji
Mackensena, przejawiającej się w kształtowaniu korpusów
naczyń o proporcjach nieznanych wcześniej w Gdańsku
świadczy mały, przysadzisty kufelek, zapewne wykonany na
przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, zdobiony
numizmatami, personifikacjami stworzeń lądowych, morskich
i powietrznych, zaopatrzony w trój wolutowe ucholllx. Taka
sama dekoracja korpusu oraz ucho znane są z jeszcze jednego
kufla Mackensena, tym razem o skali i proporcjach najbardziej
klasycznych dla złotnictwa gdańskiego 3. tercji w. XVIIll,L'.
Bibl.: J.M. Fritz. Das erangelische Abendmahlsgerćit in Deutschland. Vom
Mittelalter bis zwn Ende des Alten Reiches, Leipzig 2004. s. 407. kat. 141, il.
215-216 na s. 166; Tuchołka-Włodarska, Złotnictwo gdańskie.... s. 45.
Kat. 13
Nie natrafiono dotąd na dokładny pierwowzór personifikacji
żywiołów na misie, choć wydaje się, iż złotnik mógł nieznacz-
nie przekształcić wzór graficzny w rodzaju anonimowej serii
miedziorytów z 1. połowy w. XVII. przedstawiających nagie
putta w pejzażu (fig. 33)n0. W trzech przypadkach powtarza się
układ postaci, a zmiana atrybutu powoduje, iż gesty puttów na
107 Paryż, własność antykwariatu J. Kugel - Fischinger, No-
wacki, o.c., s. 64, il. B.
108 Silver, Gold Boxes and Faberge, Sotheby’s, Geneva, 18-19
V 1998, s. 54-55, nr 157.
109 W r. 1992 oferowany przez galerię Fizek w Poznaniu - D.
Nowacki, Gdańskie złotnictwo XVII wieku -próba charakterystyki
[w:] Sztuka XVII wieku w Polsce. Materiały-> sesji Stowarzyszenia
Historyków Sztuki, Kraków, grudzień 1993, Warszawa 1994. il. 9.
110 Z serii, z której siedem sztuk przechowuje Gabinet Rycin
Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie (nr inw. 10222 1-7),
określone jako prace Heinricha Ullricha (czynny 1595-1621 w No-
rymberdze, 1615-1619w Wiedniu). Interesujące nas przedstawienia
nr inw. 10222/3,4,7.
164
tych w. XVII - wykazuje wiele różnego rodzaju zbieżności
z dwoma szczególnie bliskimi sobie, okazałymi dzbanami
liturgicznymi, opatrzonymi znakiem miejskim stosowanym
w drugiej połowie lat pięćdziesiątych w. XVII103. Pierwszy
z nich zreprodukowaliśmy na podstawie katalogu aukcji
z r. 1932l04. Dzieło to jednak zachowało się i od r. 2004
stanowi ozdobę oferty F. Payer Kunsthandel w Zurychu105.
W odróżnieniu od pary plakiet wypełniających większą część
korpusu wawelskiego dzbana, mamy tu do czynienia z aż
trzema wielkimi, owalnymi, małżowinowymi kartuszami
pośrodku wysmukłego, ale i masywnego, cylindrycznego
korpusu. Największy z nich, usytuowany przeciwległe wzglę-
dem ucha, wypełnia przyśrubowana owalna, nie złocona
plakieta, z ukształtowaną w niskim reliefie, bardzo starannie
odlewaną i cyzelowaną, wielofigurową sceną Przypowieści
0 królewskiej uczcie. Przedstawienie objaśniono rytowaną
inskrypcjąz ewangelicznym cytatem (Mt. 12.14) w poziomym
kartuszu poniżej. Na dwa pozostałe wielkie kartusze nałożono
(przyśrubowano) sylwetowo ujęte, także nie złocone, dwie
półplastyczne personifikacje Wiary i Roztropności (Caritas
1 Prudentia), z analogicznie ukształtowanymi objaśnieniami
w kartuszach. Odpowiednikami pól z inskrypcjami są wydłu-
żone poziome kartusze - po trzy na ćwierćkolistej, wysokiej
stopie i analogicznie wydętej pokrywie - z delikatnie punk-
towaną (a nie repusowaną i odlewaną - jak w wawelskim
dzbanie) dekoracjąemblematyczną, rozdzielone na pokrywie
repusowanymi główkami anielskimi. Ornament małżowinowy
- sprawiający wrażenie rozlewającego się na powierzchni
korpusu naczynia, jak również na płaszczu stopy i pokrywy
- cechuje płynny przebieg i niezwykła bujność, a także
zróżnicowanie niektórych jego partii fakturowaniem. Ten
składnik dekoracji szczególnie zbliża go do wawelskiego dzie-
ła. W sylwecie odnalezionego dzbana ważną funkcję pełnią
także pełnopłastycznie odlewane partie - esowato wygięte,
masywne ucho z kobiecą henną (niemal identyczną z tą na
wawelskim naczyniu), u dołu zakończone głową węża, a także
uchwyt na pokrywie w formie maszkaronu oraz zwieńczenie
w kształcie orła ze złożonymi skrzydłami - wszystkie oddane
po mistrzowsku, z wielką starannością o szczegóły.
Dzban w Zurychu miał swój bliźniaczy odpowiednik w na-
czyniu z tego samego warsztatu, o równie wysokich walorach
103 Por. Gradowski, o.c., s. 69, nr 3.
104 Fischinger, Nowacki, o.c., s. 64, il. A.
1051. Fechter,DieSchatzkammerGlanztwieder,Weltkunst74:
2004, nr 1-2, s. 39; [reklama F. Payer Kunsthandel] Weltkunst 74:
2004, nr 6, s. 51; Tefaf. The European Fine Art Fair, Maastricht 07,
[Maastricht 2007], s. 297.
106 A. Boetticher, Die Bau- und Kunstdenkmdler der Provinz
Ostpreussen, VII: Die Bau- und Kunstdenkmdler in Kónigsberg,
Kónigsberg 1897, s. 271, il. 183 na s. 270; E. von Czihak, Die
Edelschmiedekunst friiherer Zeiten in Preussen, I: A/lgemeines,
Kónigsberg und Ostpreussen, Leipzig 1903, s. 75-76, nr 62; II: West-
preussen, Leipzig 1908, s. 60. nr 337/3 - z błędami w ikonograficznym
rozpoznaniu scen.
artystycznych, które do II wojny światowej przechowywano
w kościele ewangelicko-augsburskim (Lóbenichtsche Kirche)
w Królewcu. Jego późniejsze losy nie są znane. Dzban w Kró-
lewcu, o identycznej strukturze, takiej samej ornamentacji
małżowinowej, hermowym uchu, różnił się jedynie tematyką
przedstawień figuralnych. Centralna plakieta zawierała scenę
Wizji Ezechiela, ze stosownym podpisem poniżej (Ez. 37.10);
w kolejnych kartuszach ukazano sylwetowe personifikacje
Nadziei i Cierpliwości (Spes, Pcitientia), skomentowane
nowotestamentowymi cytatami u dołu (Rz. 12.12). W pozio-
mych kartuszach na stopie i pokrywie, wśród personifikacji,
odnotowano grawerowane przedstawienia jelenia i słonia;
w zwieńczeniu tkwiła pełnoplastyczna figurka łabędzia106.
Natomiast wspomniany w naszym katalogu wspaniały dzban,
będący darem Rady Miejskiej Gdańska dla burmistrza Johanna
Wahla z okazji złotego jubileuszu zaślubin obchodzonego w
r. 1664107, zachowuje nie tylko wysmukły kanon właściwy
niemal wszystkim - poza wawelską - gdańskim kreacjom
tego rodzaju z 2. tercji w. XVII, lecz także pewne szczegóły
dekoracji, właściwe pracowni Mackensena: to samo hermowe
ucho, odlewane, nie złocone, owalne plakietki ze starannie
cyzelowaną dekoracją figuralną, osadzone na śrubkach, oraz
podłużne scenki na powierzchni stopy i nakrywy. O inwencji
Mackensena, przejawiającej się w kształtowaniu korpusów
naczyń o proporcjach nieznanych wcześniej w Gdańsku
świadczy mały, przysadzisty kufelek, zapewne wykonany na
przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, zdobiony
numizmatami, personifikacjami stworzeń lądowych, morskich
i powietrznych, zaopatrzony w trój wolutowe ucholllx. Taka
sama dekoracja korpusu oraz ucho znane są z jeszcze jednego
kufla Mackensena, tym razem o skali i proporcjach najbardziej
klasycznych dla złotnictwa gdańskiego 3. tercji w. XVIIll,L'.
Bibl.: J.M. Fritz. Das erangelische Abendmahlsgerćit in Deutschland. Vom
Mittelalter bis zwn Ende des Alten Reiches, Leipzig 2004. s. 407. kat. 141, il.
215-216 na s. 166; Tuchołka-Włodarska, Złotnictwo gdańskie.... s. 45.
Kat. 13
Nie natrafiono dotąd na dokładny pierwowzór personifikacji
żywiołów na misie, choć wydaje się, iż złotnik mógł nieznacz-
nie przekształcić wzór graficzny w rodzaju anonimowej serii
miedziorytów z 1. połowy w. XVII. przedstawiających nagie
putta w pejzażu (fig. 33)n0. W trzech przypadkach powtarza się
układ postaci, a zmiana atrybutu powoduje, iż gesty puttów na
107 Paryż, własność antykwariatu J. Kugel - Fischinger, No-
wacki, o.c., s. 64, il. B.
108 Silver, Gold Boxes and Faberge, Sotheby’s, Geneva, 18-19
V 1998, s. 54-55, nr 157.
109 W r. 1992 oferowany przez galerię Fizek w Poznaniu - D.
Nowacki, Gdańskie złotnictwo XVII wieku -próba charakterystyki
[w:] Sztuka XVII wieku w Polsce. Materiały-> sesji Stowarzyszenia
Historyków Sztuki, Kraków, grudzień 1993, Warszawa 1994. il. 9.
110 Z serii, z której siedem sztuk przechowuje Gabinet Rycin
Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie (nr inw. 10222 1-7),
określone jako prace Heinricha Ullricha (czynny 1595-1621 w No-
rymberdze, 1615-1619w Wiedniu). Interesujące nas przedstawienia
nr inw. 10222/3,4,7.
164