DOI Artikel:
Skrzypek, Marian: Oświeceniowa kategoria przesądów: z ciemnogrodem Potockiego w tle
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.35074#0040
[ W/n/?e/man po/s/?/ czy też rozprawka o chronologii Chińczyków^*-.
Trzeba również pamiętać, że beletrystyczna forma Podróży do
Ciemnogrodu pozwalała autorowi kamuflować nie tylko źródła
filozoficzne i naukowe (nie pojawia się w niej nazwisko Voltaire'a,
a pojawiają się nazwiska filozofów i uczonych dawno już akcepto-
wanych w Polsce przez filozofię recentiorum, takich jak Descar-
tes, Galileusz, Newton), lecz również bardziej ogólne problemy,
które podejmował, zwalczając przesądy społeczne (7%M7
filozoficzne (arystotelizm, schola-
styka), naukowe (astrologia) - i to nie tylko ze względu na ich
treść, ale także formę językową (łacina) - medyczne (egzorcy-
zmy), etnologiczne (upiory, czary) czy też obyczajowe w posta-
ci złych nawyków (gorzałka, kołtun). Krytyka większości tych
przesądów wiąże się z jego programowym antyklerykalizmem,
adresowanym do określonych środowisk i konkretnych osób, któ-
rych nazwiska ze zrozumiałych względów nie padają. Dodatkową
trudność w lekturze Podróży do Ciemnogrodu stanowi budowanie
sobie przez autora kontekstu ochronnego w postaci ironii i auto-
ironii. Nie zawsze wiemy, czy kpi sobie z ciemnogrodzkich prze-
ciwników, czy też wyraża, pół żartem, pół serio, poglądy własne.
Wszystko to sprawia, że mimo ambitnego zamiaru, lektura po-
wieści filozoficznej nie jest tak pasjonująca jak lektura powiastek
Voltaire'a, chociaż jej przesłanie jest podobne.
Brak odniesień do konkretnych osób i faktów, podawanych naj-
częściej w formie aluzji, sprawia jednak, że utwór Potockiego
przypominający utopijne, ponadczasowe królestwo ciemnoty
i zła, ma przesłanie zawsze aktualne, bo pisze on o
łz/óre^o wzA/" %% % co
we w^z/^^AżcA Ar%/%cA63.Ukuty przez Potockiego
termin „ciemnogród", który znajdujemy w słownikach języka
polskiego jako synonim „zacofania" i „kołtunerii", jest od cza-
su do czasu modyfikowany. Treść tych pojęć zmienia się powoli
i ewolucyjnie, tak jak zmienia się ich antonim „racjonalność",
ale sama opozycja tych pojęć jest ciągle problemem aktualnym.
Absolutne królestwo rozumu to nieziszczalny ideał oświecenia.
Podobnie jest z absolutną prawdą, do której zmierzamy, ale nigdy
jej nie osiągniemy, pozostawiając wolną przestrzeń dla przesądu.
Oświeceniowa tradycja zostawia nam przesłanie, żeby konfron-
tacja z nieuniknionymi przesądami przebiegała rozsądnie i „po
ludzku", zgodnie z dobrem wspólnoty.
63 S.K. Potocki, op. cit., s. 57.
OŚWiECENiOWA KATEGORIA PRZESĄDÓW...
Trzeba również pamiętać, że beletrystyczna forma Podróży do
Ciemnogrodu pozwalała autorowi kamuflować nie tylko źródła
filozoficzne i naukowe (nie pojawia się w niej nazwisko Voltaire'a,
a pojawiają się nazwiska filozofów i uczonych dawno już akcepto-
wanych w Polsce przez filozofię recentiorum, takich jak Descar-
tes, Galileusz, Newton), lecz również bardziej ogólne problemy,
które podejmował, zwalczając przesądy społeczne (7%M7
filozoficzne (arystotelizm, schola-
styka), naukowe (astrologia) - i to nie tylko ze względu na ich
treść, ale także formę językową (łacina) - medyczne (egzorcy-
zmy), etnologiczne (upiory, czary) czy też obyczajowe w posta-
ci złych nawyków (gorzałka, kołtun). Krytyka większości tych
przesądów wiąże się z jego programowym antyklerykalizmem,
adresowanym do określonych środowisk i konkretnych osób, któ-
rych nazwiska ze zrozumiałych względów nie padają. Dodatkową
trudność w lekturze Podróży do Ciemnogrodu stanowi budowanie
sobie przez autora kontekstu ochronnego w postaci ironii i auto-
ironii. Nie zawsze wiemy, czy kpi sobie z ciemnogrodzkich prze-
ciwników, czy też wyraża, pół żartem, pół serio, poglądy własne.
Wszystko to sprawia, że mimo ambitnego zamiaru, lektura po-
wieści filozoficznej nie jest tak pasjonująca jak lektura powiastek
Voltaire'a, chociaż jej przesłanie jest podobne.
Brak odniesień do konkretnych osób i faktów, podawanych naj-
częściej w formie aluzji, sprawia jednak, że utwór Potockiego
przypominający utopijne, ponadczasowe królestwo ciemnoty
i zła, ma przesłanie zawsze aktualne, bo pisze on o
łz/óre^o wzA/" %% % co
we w^z/^^AżcA Ar%/%cA63.Ukuty przez Potockiego
termin „ciemnogród", który znajdujemy w słownikach języka
polskiego jako synonim „zacofania" i „kołtunerii", jest od cza-
su do czasu modyfikowany. Treść tych pojęć zmienia się powoli
i ewolucyjnie, tak jak zmienia się ich antonim „racjonalność",
ale sama opozycja tych pojęć jest ciągle problemem aktualnym.
Absolutne królestwo rozumu to nieziszczalny ideał oświecenia.
Podobnie jest z absolutną prawdą, do której zmierzamy, ale nigdy
jej nie osiągniemy, pozostawiając wolną przestrzeń dla przesądu.
Oświeceniowa tradycja zostawia nam przesłanie, żeby konfron-
tacja z nieuniknionymi przesądami przebiegała rozsądnie i „po
ludzku", zgodnie z dobrem wspólnoty.
63 S.K. Potocki, op. cit., s. 57.
OŚWiECENiOWA KATEGORIA PRZESĄDÓW...