Studia Waweliana (13.2007)

Studia Waweliana
Tom XIII, 2007
PL ISSN 1230-3275

JACEK KRIEGSEISEN

KLEJNOTY RZECZYPOSPOLITEJ.

PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW POLSKICH KLEJNOTÓW KORONNYCH

Srebra, ale przede wszystkim klejnoty, oprócz pod-
stawowej funkcji dekoracyjnej i związanymi z nią odnie-
sieniami dotyczącymi wyznaczników prestiżu, władzy1
i znaczenia tezauryzacyjnego2, miały i inne atuty3.
Niejednokrotnie przy dużej wartości materialnej, niewąt-
pliwie dodatkową zaletą klejnotów były ich niewielkie
rozmiary, co ułatwiało ich przechowywanie, transport,
czy ukrycie w przypadkach nagłej konieczności4. Jed-
nak przede wszystkim w razie nagłej potrzeby można
było je po prostu sprzedać lub zastawić5, uzyskując
w ten sposób niezbędną gotówkę6.

1 Za przykład służyć mogą klejnoty medalowe, ofiarowywane
jako swego rodzaju odznaki zaszczytne, zob. L.B orne r, Deutsche
Medaillenkleinode des 16. und 17. Jahrhunderts, Leipzig 1981. Autor
winien jest wdzięczność osobom, bez których uprzejmej pomocy
artykuł ten byłby znacznie uboższy. Podziękowania zechcą przyjąć:
dr Magdalena Piwocka, Ewa Orlińska-Mianowska, dr Marek Janicki,
Dariusz Nowacki i Jerzy Żmudziński.

: Dobrym przykładem funkcji tezauryzacyjnej mobiłiów są
tzw. srebra upominkowe, darowywane zwłaszcza z okazji wesela.
W inwentarzach pośmiertnych bywały one nawet ujmowane w
osobny dział. W jednym z inwentarzy lwowskich wydzielono „srebra
upominkowe na wesele oddane”, zob. A. Pośpiech, Pułapka
oczywistości. Pośmiertne spisy ruchomości szlachty wielkopolskiej
z XVII wieku, Warszawa 1992, s. 55 (Studia i Materiały z Historii
Kultury Materialnej, 64).

3 Jedynie dla zarysowania rozległości zagadnienia wspomnieć
trzeba o klejnotach, którym nadawano w literaturze, nie zawsze może
słusznie, inne jeszcze funkcje i znaczenia: m.in. dewocyjne, dewo-
cyjno-magiczne, magiczne, lecznicze, pamiątkowe, zob. E. Let-
k i e w i c z, Klejnoty magiczne. O apotropaicznych i leczniczych
właściwościach klejnotów w czasach Jagiellonów; R. Sobczak-
Jaskulska, Biżuteria dewocyjno-magiczna w zbiorach Muzeum
Sztuk Użytkowych (Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu)',

P. O b ł o z a, Biżuteria do męskiego stroju narodowego - zarys prob-

lematyki', S. Chmielewski, Polska biżuteria patriotyczna i problem

komunikacji interpersonalnej; wszystkie artykuły [w:] Amulet-znak
- klejnot. Biżuteria w Polsce. Materiały z IV Sesji Naukowej zorga-

Wśród archiwaliów przechowywanych w Archiwum
Państwowym w Gdańsku oraz w Bibliotece Narodowej
w Warszawie znajdują się dokumenty dotyczące kosz-
towności oddanych w zastaw jako zabezpieczenie długu
zaciągniętego przez królewicza Jana Kazimierza Wazę
oraz Augusta II. O ile w przypadku zastawu klejnotów
Jana Kazimierza tylko z dużym prawdopodobieństwem
możemy się domyślać, że jego przedmiotem były klej-
noty koronne, to w drugim przypadku, z powodu samej
istoty zastawu - tzw. korony moskiewskiej, nie budzi
to już żadnych wątpliwości.

nizowanejprzez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków’ Sztuki
oraz Międzynarodowe Targi Gdańskie S. A. w Gdańsku, w dniach 6-7
marca 2003 roku, red. K. Kluczwajd, Toruń 2003, s. 34-42, 43-49,
69-72, 80-85, tam wybór dotychczasowej literatury (Rzemiosło
Artystyczne i Wzornictwo w Polsce); zob. też Biżuteria w Polsce.
Materiały sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe
w Toruniu oraz Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków’ Sztuki
20-21 kwietnia 2001 roku, pod patronatem Krajowej Izby Gospodar-
czej Jubilersko-Zegarmistrzowskiej, red. K. Kluczwajd, Toruń 2001,
passim (Rzemiosło Artystyczne i Wzornictwo w Polsce).

4 Dwa najbardziej znane depozyty tego rodzaju to tzw. skarb ze
Środy Śląskiej i skarb ze Skrwilna, zob. Klejnoty monarsze. Skarb
ze Środy Śląskiej [katalog wystawy], red. J. Pietrusiński, J. Wit-
kowski, Wrocław 1996; J. Pietrusiński, Średniowieczne klej-
noty monarsze w złotym skarbie ze Środy Śląskiej, Warszawa 1996;
K. Kluczwajd, Skarb ze Skrwilna. Skarb z Nieszawy. Klejnoty
szlachty polskiej ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu, Toruń
2002, tam literatura.

5 Przykłady zastawów klejnotów koronnych, również u kupców
gdańskich wylicza F. Kopera, Dzieje skarbca koronnego, czyli
insigniów i klejnotów’ koronnych Polski, Kraków 1904, passim.

6 Zastawy mobiłiów i klejnotów były, oprócz sprzedaży dóbr,
usankcjonowanym tradycją sposobem zdobycia gotówki, uważa-
nym jednak za mniej chwalebny, zob. U. Augustynia k, Dwór
i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640). Mechanizmy patro-
natu, Warszawa 2001, s. 67-68.

115