Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 141

theologische Sammelhandschrift

Papier, Pergament · 1, 238, 1 · 31,4 × 21,5–21,8 cm · Südwestdeutschland / (Heidelberg?) · 1461


Schlagwörter (GND)
.
Entstehungsort
Südwestdeutschland / (Heidelberg?).
Entstehungszeit
1461.
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier, Bl. 1 Pergament.
Umfang
1, 238, 1.
Format (Blattgröße)
31,4 × 21,5–21,8 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(I-1)1a + (VI+2)14 + 13 VI170 + (VI+2)184 + IV192 + VI204 + (VI-1)215 + VIII231 + (IV-1)238 + (I-1)239*. Der Vorderspiegel bildet mit dem Vorsatzbl. 1a ein Doppelbl. In der folgenden, ersten, Lage wurden vorne zwei Einzelbll. (1–2) mit Papierfälzen an das äußerste Doppelbl. angeklebt (Falz sichtbar 14v), Bl. 1 aus Pergament. 239* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelblatt.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Textreklamanten zumeist erhalten (26v, 50v–215v), gelegentlich wohl durch Beschnitt entfallen.
Zustand
Zahlreiche Bll. im Falz durch aufgeklebte Papierstreifen verstärkt, zuweilen wohl auch neu angefalzt. 28v und 35v Textraum dünn überfliest - wohl zur Stabilisierung wegen beginnendem Tintenfraß. 204ra–231ra Lemmata in Textura formata wegen Tintenfraß zur Stabilisierung größtenteils mit dünnem, transparentem Papier (heute etwas vergilbt) überklebt.
Wasserzeichen
Bl. 3–14 Fünfberg, frei, darüber einkonturige Stange mit Dreiblatt und siebenblättriger Blume; - Bl. 15–158 und Bl. 194–202 Krone ohne Bügel, frei, Mittelzinken zweikonturig, Ende kleeblattförmig, Reif einteilig ohne Schmuck, zwei Varianten im Wechsel (WZIS DE8100-CodTheol2151_13 und WZIS DE7575-PO-51169, Beschriftung belegt Schwäbisch Hall, 1459); - Bl. 159–193 und Bl. 204–229 Ochsenkopf mit Augen, frei mit zweikonturiger Stange, daran siebenblättrige Blume, darüber Kreuz (zweikonturig), zwei Varianten; - Bl. 233–238 Ochsenkopf mit Augen, frei mit zweikonturiger Stange darauf Blume sieben Blütenblätter, im Gesicht eingeschrieben ein Kelch (WZIS DE8310-Mc341_229, Beschriftung belegt 1463).

Schriftraum
21,6–26 × 13,8–16 cm.
Spaltenanzahl
40r–151r und 159r–237v 2 Spalten, sonst 1 Spalte.
Zeilenanzahl
wechselnde Zeilenzahlen, Kleintexte z. T. ohne regelmäßiges Zeilenraster; 4r–11v 11 Zeilen, Haupttext dazu jeweils 2–5 Zeilen, Glosse; 12r–14v 45 Zeilen; 15r–39v 36 Zeilen; 40r–151r 38 Zeilen; 152r–155v 35–40 Zeilen; 156r–158v 35 Zeilen; 159r–203v 36 Zeilen; 204r–237v 38 Zeilen.
Angaben zu Schrift / Schreibern
Bis auf das Salbenrezept 1r durchgehend von der Hand des Johannes Margpurg (s. Geschichte der Handschrift).
Buchgestaltung
Linien zur Textraum- und Spaltenbegrenzungen überwiegend mit Metallstift gezogen. 4r–11v Schriftraumbegrenzung und Zeilenraster für den Haupttext in Tinte, Glosse ohne Zeilenlinien. 1v–2r und 153r–155r Tabellenraster in Tinte liniiert. Überwiegend rubriziert. Zuweilen Satzinitialen rot gestrichelt. Rote Unterstrreichungen für Stichworte oder Verweise auf Belegstellen. 1–3zeilige zumeist rote Lombarden zu den Textabschnitten. 204ra–231ra Lemmata in Textura formata (heute wegen Tintenfraß zur Stabilisierung größtenteils mit dünnem, transparentem Papier überklebt).
Buchschmuck
Rote Lombarden, zuweilen mit Punktverdickungen und Zierstrichen.

Nachträge und Benutzungsspuren
1r oben rechts Titeleintrag, wahrscheinlich im Rahmen einer Inventarisierung des 16. Jhs. eingetragen: Commentaria in acta apostolorum et in quosdam libros Moisis etc. Von anderer Hand 159r oben: Sermones aliquot incerto authore cum tractatu Hieronymi de vitiis et virtutibus. Der erneute Titeleintrag auf 159r könnte so zu deuten sein, dass die Hs. im 16. Jh. zeitweilig in zwei Teilen vorlag.

Einband
Weißes Pergament mit Goldpressung auf Pappen. Rom, 1869–1878. Glatter Rücken, oben blaues Signaturschild der BAV, darunter in Goldpressung das Wappen von Papst Pius IX. (Pontifikat 1846 bis 1878). Rotes Lederschild mit Goldpressung Pal. 141. Darunter das Wappen des Kardinalbibliothekars Jean-Baptiste Pitra (1812–1889, Kardinalbibliothekar ab 1869). Gewebtes Kapitalband mit hellblau-violettem Streifenmuster. Schunke, Einbände 2,2, S. 819, vgl. Schunke, Einbände 1, S. 257.
Provenienz
Heidelberg.
Geschichte der Handschrift
Die Hs. wurde im Jahr 1461 von Johannes Margpurg geschrieben. 37v ›Explicit actuum apostolorum per Johannem Margpurg sub anno domini mo cccc lxi in die Praxedis virginis et martyris‹. 21. Juli 1461. 151ra von der selben Hand ›Expliciunt distincciones exemplorum veteris et novi testamenti in die Mathie episcopi et confessoris ante purificacionem anno domini etc. lxi‹. 30. Jan. 1461 (Matthias von Jerusalem findet sich in den Festkalendern von Carmelitern, Johannitern und dem Deutschen Orden). Bei dem Schreiber handelt es sich wahrscheinlich um den im Winter 1440/1441 an der Universität Heidelberg als pauper immatrikulierte "Johannes Marcburg de Francfordia", Kleriker der Diözese Mainz (Toepke, Matr. Heidelberg 1, S. 230). Die deutschsprachigen Einträge 1r deuten auf einen Schreiber aus dem westmitteldeutschen Raum (moselfränkisch-ripuarisch). Der Titeleintrag 159r: Sermones aliquot incerto authore cum tractatu Hieronymi de vitiis et virtutibus, deutet darauf hin, dass der Band im 16. Jh. zweigeteilt war und erst in der Vaticana (wieder) zu einem Band gebunden wurde. Auf welchem Weg der Band in die Heidelberger Palatina gelangte ist unklar. Mit dieser 1623 in die Vatikanische Bibliothek gelangt. 1r unten die Capsa-Nummer C. 174., daneben eine ältere Signatur: 233 (gestrichen), darunter die aktuelle Signatur der BAV: 141. Pal. lat.

Faksimile
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_141
Literatur
Bartsch, Handschriften, S. 183, Nr. 337; OVL, Pal.lat.141; Stevenson, Latini, S. 22.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

1) 1r Digitalisat

Titel
Medizinische Rezepte.
Angaben zum Text
(1r) ›Item ein driech. Item 8 loith zockers, item 1 loth negelin … - … alz viel moschcatblut. Gewürzmischung zur medizinischen Anwendung (Nelken, Zimt, Ingwer, Muskatblüte) - Theriak? (1r) ›Ad contractum ungentum. Primo niempt 2 loyt hirschen unschlyt, 2 loyt wachß … - … und latt dan das steen und kalt werdenn. Rezept für eine Salbe. Erwähnt werden: wyroch, bawmoyl, botter, morser, hefflyn, seblin (Sieblein). Darunter: (1r) Gegen Sodbrennen (?). ›Vor den brenner oder soden. Item in dem merczen mon so nym merczen blumen die ersten du siest … - … die dar uff wachsen und halt sie feste se mag dir nyemant hyen lauffen. Erwähnt: monchs bluem. Die Schrift dieses Rezeptes ist blass, teilweise abgerieben und oft schlecht lesbar. Westmitteldeutsch (moselfränkisch-ripuarisch). Die Schreibsprache deutet auf den geographischen Raum nördlich von Heidelberg (s.Geschichte der Handschrift).
Rubrik
1r> ›Item ein driech‹.
Incipit
1r> Item 8 loith zockers
Explicit
1r … alz viel moschcatblut.
Edition
Teilabdruck: Bartsch, Handschriften, S. 183, Nr. 337.

2) 1v–2v Digitalisat

Titel
Tabulae.
Angaben zum Text
(1v) ›Ad interrogandum infirmum. Primo an credat que dogmata sunt in ecclesia dei … - … pervenire ad vitam eternam non ex meritis propriis sed merito passionis Christi. Zur Befragung eines Kranken zu seinen Glaubensgrundsätzen.
(1v–2r) Tabelle zur Zuordnung der Stunden der Wochentage (dies solis - dies saturni) zu den Planeten (sol - saturnus) als Stundenherrscher (Planetenstunden). Jeweils 12 Tages- und 12 Nachtstunden. Mit wenigen deutschen Bezeichnungen (vgl. Bartsch, Handschriften, S. 183, Nr. 337).
(2v) Celum empireum dar innen got wonet mit sinen hailgen, Seraphin die inbrunstigen engel in der lieb gotis … - … spera aque, spera terre. Ordnung der Engelhierarchie, der Himmelssphären, und der Himmelsrichtungen. Darunter ein kleines Kreisschema mit T-Karte der Welt und den vier Himmelsrichtungen.
Rubrik
1v ›Ad interrogandum infirmum‹.
Incipit
1v Primo an credat que dogmata sunt in ecclesia dei
Weiteres Initium
2v Caelum empireum dar innen gott wohnet mit seinen heilgen …
Explicit
2v … spera aque, spera terre.
Edition
Teilabdruck: Bartsch, Handschriften, S. 183, Nr. 337.

3) 3r Digitalisat

Titel
Expositio brevis orationis dominicae.
Angaben zum Text
3r Pater noster, excelsus in creacione, suavis in amore, dives in hereditate. Qui es incelis, corona jocunditatis … - … Sed libera nos a malo. Preterito, presenti et futuro. Amen id est fiat per Ihesum Christum. Stegmüller, RB 8524, 9994 und 11710; Bernd Adam, Katechetische Vaterunserauslegungen, München 1976 (MTU 55), S. 151f. (mit Überlieferung, ohne diese Hs.), 263; Bloomfield, ILWVV, 8782; Ulysse Chevalier, Repertorium hymnologicum 2, Nr. 14672.
Incipit
3r Pater noster excelsus in creacione
Explicit
3r … Preterito, presenti et futuro. Amen id est fiat per Ihesum Christum.

4) 3v Digitalisat

Verfasser
Johannes von Paltz (?) (GND-Nr.: 118739085).
Weitere beteiligte Personen
Thomas de Aquino (GND-Nr.: 118622110) / Johannes Damascenus (GND-Nr.: 118557971) / Aurelius Augustinus (GND-Nr.: 118505114) / Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810) / Hugo de sancto Victore (GND-Nr.: 118554611) / Johannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
Titel
Excerpta de corpore Christi.
Angaben zum Text
3v ›Sanctus Thomas. Christus fuit super omnes mortales excellenter melior complexionatus quia caro eius fuit formata non accione realiter sed miraculose in mediate operacione spiritus sancti cuius perfecta fuerunt opera … - … ut dicit Crisostomus. Vgl. Thomas de Aquino, Summa theologica pars III, q. 47, art. 6 (mit abweichendem Wortlaut). Es folgen fünf kurze Textstücke, die Johannes Damascenus, Augustinus, Bernard de Clairvaux und Hugo von St. Viktor zugeschrieben werden, zitiert wird auch Johannes Chrysostomus. Es scheint sich jedoch eher um Exzerpte aus der "Coelifodina" des Johannes von Paltz zu handeln.
Rubrik
3v ›Sanctus Thomas‹.
Incipit
3v Christus fuit super omnes mortales excellenter.
Weiteres Initium
3v Corpus Christi fuit in virginali utero factum non ex tali materia …
Explicit
3v … ego pono eam a memetipso, id est pro voluntate mea.
Edition
Johannes von Paltz, Werke, Bd. 1: Coelifodina, herausgegeben von Christoph Burger / Friedhelm Stasch, Berlin/New York 1983.

5) 4r–11v Digitalisat

Verfasser
Alexander de Villa Dei (GND-Nr.: 119357755).
Titel
Versus memoriales.
Angaben zum Text
(4r) Versus super quartum sententiarum. 1 Sacra 2 Johannis 3 forma 4 quid efficit 5 et malus 6 et quis 7 affamat … - … 50 tribuit penam malefactis. Stegmüller, RB 16652; Stegmüller, RS 21 (Incipit: Res, tres, vestigium …). Zu den 50 distinctiones des vierten Buches der Sentenzen. Darüber in kleinerem Schriftgrad jeweils kurze Inhaltsangaben zu den jeweiligen distinctionen. De sacramentis in communio et que sit causa institucionis et de circumcisione … - … sed non post, quia tunc mali non vident taliter bonos sed econtra boni malos. Die Merkverse finden sich auch in München, BSB, clm 14151, 116rv (Ingeborg Neske, Die Handschriften aus St. Emmeram in Regensburg, Bd. 2, Wiesbaden 2005, S. 62). (4r–11v) Alexander de Villa Dei, Summarium biblicum metricum cum glossa. Die Abfolge der Bücher ist gestört, Act bis Apc fehlen (4r–8v Ecl-Io, Esr, Neh, 2 Esr-Iob, Prv; 9r–11v Gn-2 Par 11). Beginnt 9r: 1 Sex, 2 prohibet, 3 peccat, 4 Abel, 5 Enoch, 6 et archa fit … - … . Die Glosse in kleinerer Schrift darüber: Opera dierum et creacio celi et terre … - … . Kapitelzählung in roter Tinte.
Incipit
4r 1 Sacra 2 Johannis 3 forma 4 quid efficit 5 et malus 6 et quis 7 affamat
Weiteres Initium
9r 1 Sex, 2 prohibet, 3 peccat, 4 Abel, 5 Henoch, 6 et archa fit …
Explicit
11v … complet constituit regina iugum tribus annis.
Edition
Summarium bibliae: Lucie Doležalová, Biblia quasi in saculo: Summarium Biblie and Other Medieval Bible Mnemonics, in: Medium Aevum Quotidianum 56 (2007), S. 5–35, S. 19–35.

6) 12r–13v Digitalisat

Titel
De fructu passionis.
Angaben zum Text
(12rv) De fructu passionis. Nunc dicendum est de fructu passionis Christi circa quod sciendum quod quamvis fructus sit innumerabilis, sex tamen sunt inter illos quasi principales. Primus enim fructus est inferni destruccio … - … ideo janua paradisi non fuit aperta quamvis ipsis comparticipata fuerit participacionis gracia, etc. (12v–13r) De statu hominis. Sciendum nunc quomodo et qualiter presens status hominis nobilior et decencior est quam fuisset si homo in paradiso stetisset … - … eligibilior est status hominis secundum presentem cursum quam secundum statum innocencie. (13rv) De statu mundi. [N]otandum nunc est quod totius mundi status modo perfectior est quam fuisset si homo non peccasset … - … cuius recreacionis et medele nos particeps efficiat ipse Samaritanus piissimus Ihesus Christus rex angelorum, qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat deus in secula seculorum, amen. Sündenfall und Erlösung durch die Passion Christi haben den Menschen besser gemacht als wenn er im Zustand paradiesischer Unschuld geblieben wäre. Zitiert werden Augustinus, Gregor der Große, Anselm von Canterbury und Bernard de Clairvaux. Vermutlich Auszug aus einem umfangreicheren Werk. Vgl. auch: Thomas de Aquino, Super sententias, lib. 2, dist. 29, q. 1, art. 3–4.
Rubrik
12r ›De fructu passionis‹.
Incipit
12r Nunc dicendum est de fructu passionis Christi
Weiteres Initium
12r Primus enim fructus est inferni destructio … ; 12v Sciendum nunc quomodo et qualiter praesens status hominis nobilior … ; 13r Notandum nunc est quod totius mundi status modo perfectior est quam fuisset …
Explicit
13v … ipse Samaritanus piissimus Ihesus Christus rex angelorum, qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat deus in secula seculorum, amen.

7) 13v–14r Digitalisat

Titel
Quae tempore interdicti prohibentur vel concedentur.
Angaben zum Text
Zu den sakramentalen und liturgischen Handlungen, die während des Interdikts verboten oder erlaubt sind sowie zu den Konsequenzen bei Zuwiderhandlung. ›In sacramentis. Item tempore interdicti baptizari possunt pueri etc. adulti volentes ad fidem converti … - … Qui suspenditur a divinis. Respondeo: si quis contra interdictum scienter se ingerit in suo agens officio sicut primus irregularis efficitur. Similiter suspensus est a divinis vel ab officio vel a celebracione missesecundum Innocentem irregularis efficitur, nam tales actus sunt proprie actus ordinis.Et hec sufficiunt de interdicto etc‹.
Rubrik
13v ›In sacramentis‹.
Incipit
13v Item tempore interdicti baptizari possunt pueri etc. adulti volentes ad fidem converti
Explicit
14r … nam tales actus sunt proprie actus ordinis.

8) 14rv Digitalisat

Verfasser
Guilelmus Peraldus (GND-Nr.: 118719351).
Titel
De professione monachorum (excerptum).
Angaben zum Text
Das Kapitel über die Übel, die die Vernachlässigung der Lektüre im Kloster nach sich zieht. 14r ›De malis que secuta sunt ex neglegencia. Neglegencia leccionis in multis monasteriis multa mala secuta sunt. Primo subsecuta est inde cecitas ignorancie qui inter maculas prima numeratur … - … qui naufragantur in seculo vel igne cremantur in purgatorio. De professione monachorum, Pars III, cap. iii: De malis quae secuta sunt negligentiam lectionis. Kaeppeli, Nr. 1624; Silvia Nocentini, in: CALMA 5, S. 142–144, S. 142f., Nr. 3.
Rubrik
14r ›De malis que secuta sunt ex neglegencia‹.
Incipit
14r Neglegencia leccionis in multis monasteriis multa mala secuta sunt
Explicit
14v … qui naufragantur in seculo vel igne cremantur in purgatorio.
Edition
Bernhard Pez (Hg.), Thesaurus Anecdotorum Novissimus: Seu Veterum Monumentorum … Collectio recentissima, Bd. 1, Augsburg 1721, Pars II, S. 565–650, Sp. 626–630 (hier Jean Gerson zugeschrieben).

9) 15r–37v Digitalisat

Beteiligte Personen
Johannes Margpurg / Marcburg (de Frankfordia).
Titel
Actus apostolorum cum prologis.
Angaben zum Text
(15r) Prologe zur Apostelgeschichte. ›Incipit prologus actuum apostolorum. Lucas nacione Syrus, cuius laus … - … proficeret medicina.Explicit prologus‹. Stegmüller, RB 640. ›Incipit argumentum eiusdem. Iudam [!] quidem et apertam sonare videtur historiam … - … langwentis esse medicinam. Stegmüller, RB 11546 (Nudam quidem … ). (15r–37r) Apostelgeschichte. Primum quidem sermonem feci … - … (37r) cum omni fiducia, sine prohibitione, amen. [Act 1,1–28,31]. (37v) ›Explicit actuum apostolorum per Johannem Margpurg sub anno domini mo cccc lxi in die Praxedis virginis et martyris‹. 21. Juli 1461.
Zu Johannes Margpurg/Marcburg (de Frankfordia) s. Geschichte derHandschrift.
Rubrik
15r ›Incipit prologus actuum apostolorum‹.
Incipit
15r Lucas nacione Syrus, cuius laus
Weiteres Initium
15r Judam quidem et apertam sonare videtur historiam …
Explicit
37r … cum omni fiducia, sine prohibitione.
Edition
Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, hrsg. von Robert Weber / Roger Gryson, Stuttgart 52007.

10) 38rv Digitalisat

Verfasser
Guilelmus Peraldus (GND-Nr.: 118719351).
Weitere beteiligte Personen
Johannes von Paltz (GND-Nr.: 118739085) / Berengarius Compostellanus (GND-Nr.: 10096737X).
Titel
De professione monachorum (excerptum).
Angaben zum Text
[D]icto de stabilitate dicendum est de morum conversione … - … que figuralis est et in eis significat falsitatem. De professione monachorum, Pars I, cap. vii: De vera conversione morum. Kaeppeli, Nr. 1624; Silvia Nocentini, in: CALMA 5, S. 142–144, S. 142f., Nr. 3. Siehe oben 14rv. Im Anschluss folgen fünf abgesetzte Textblöcke mit Zitaten von Bernard de Clairvaux, Bonaventura und Augustinus. ›Bernhardus. Nichil adeo medicinale est peccatori … ; ›Bonaventura. Nichil ita illuminat ad congregationem … . ›Bernhardus de ingratitudine. Ingratitudo est quasi ventus siccans rivulos divine gracie … . ›Bernhardus. Qui ad Christi fletum non turbatur … . ›Augustinus. Scio quod eum quem Christi passio non concutit … . Die ersten beiden finden sich auch als solche zitiert in der "Oratio pervenusta" des Johann von Paltz (Johannes von Paltz, Werke, Bd. 3: Opuscula, ed. Christoph Burger et al., Berlin/New York 1989, S. 439). Das (angebliche) Augustinuszitat findet sich auch bei Berengarius Compostellanus (Lumen animae. Ed: Matthias Farinator, Augsburg, Günther Zainer, 31 Dec. 1477; siehe: http://tudigit.ulb.tu-darmstadt.de/show/inc-iv-400/0118, abgerufen 23. Nov. 2020).
Incipit
38r [D]icto de stabilitate dicendum est de morum conversione
Weiteres Initium
38v Nihil adeo medicinale est peccatori … ; 38v Nihil ita illuminat ad congregationem … ; 38v Ingratitudo est quasi ventus siccans rivulos divinae gratiae … ; 38v Qui ad Christi fletum non turbatur … ; 38v Scio quod eum quem Christi passio non concutit …
Explicit
14v … que figuralis est et in eis significat falsitatem.
Edition
Bernhard Pez (Hg.), Thesaurus Anecdotorum Novissimus: Seu Veterum Monumentorum … Collectio recentissima, Bd. 1, Augsburg 1721, Pars II, S. 565–650, Sp. 594–598 (hier Jean Gerson zugeschrieben).

11) 39rv Digitalisat

Titel
Sermones.
Angaben zum Text
Sermones. (39r) [B]utyrum et lac posuit coram eos … [Gn 18,8]. Ad historiam verborum istorum intelligenda sciendum est quod cum dominus Sodomam subvertere vellet, tres angeli apparuerunt … - … in suis peccatis non formidant. Rogemus do[minum]. ›De spiritu intellectus et sapientie‹. (39v) [A]mice ascende superius, Lucas 14 [Lc 14,10]. In sermonibus prehabitis perstrinximus quinque dona spiritus sancti … - … statuerunt declinare in terram. Rogemus dominum.
Incipit
39r Butyrum et lac posuit … [Gn 18,8]. Ad historiam verborum istorum intelligenda sciendum est
Weiteres Initium
39v Amice ascende superius … [Lc 14,10]. In sermonibus praehabitis perstrinximus quinque dona spiritus sancti …
Explicit
39v … statuerunt declinare in terram. Rogemus dominum.

12) 40r–151r Digitalisat

Verfasser
Bindus Senensis (GND-Nr.: 102550506).
Titel
Distinctiones exemplorum novi et veteris testamenti.
Angaben zum Text
Überschrieben mit der Anrufung Marias: Assit ad inceptum sancta Maria meum (Wilhelm Wattenbach, Das Schriftwesen im Mittelalter, 3Leipzig 1896, S. 492). Die "Distinctiones exemplorum novi et veteris testamenti" des Bindus Senensis ist ein Handbuch für Prediger das biblische Exempla sammelt und erschließt (Knoch, a.a.O., S. 152f.). 40rv Praefatio. Tanta pollet excellentia predicacionis officium … - … tytulos subsequentes opusculi ipso libri cupite prenotavi.Incipiunt distincciones exemplorum novi et veteris testamenti abbreviate et reducte ad diversas materias secundum ordinem alphabeti per fratrem B. de Senis fratrum heremitarum ordinis sancti Augustini.De A. Abstinencia et ieiunio … - … quando accepit epistolas ut persequeretur christianos, actuum 9 et 16. Stegmüller, RB 1765 (mit umfangreicher Überlieferung, jedoch ohne Kenntnis der Hs.). Wendelin Knoch, Der "Liber exemplorum veteris et novi testamenti" des frater Bindus Guerri, OESA. Ein Beitrag zur Predigtschulung im Hochmittelalter, in: Augustiniana 56 (2006), S. 149–158.
151v leer.
Incipit
40r Tanta pollet excellentia predicacionis officium
Explicit
150v … quando accepit epistolas ut persequeretur christianos, actuum 9 et 16.
Edition
GW M26443–26444 (unter Nicolaus de Hanapis).

13) 152rv Digitalisat

Verfasser
Alexander de Villa Dei (GND-Nr.: 119357755).
Titel
Ordo librorum bibliae sacrae.
Angaben zum Text
(152r) Ordo librorum veteris et novi testamenti. ›Hiis metris habetur ordo librorum veteris testamenti. Est genesis primus, post exodus ipse … - … Istis apponitur Malachias cum Machabeis. Darüber kurze Stichworte zum Inhalt und jeweils die Anzahl der Kapitel. ›His versibus sequentibus habetur ordo librorum novi testamenti‹. Matheus, Marcus, Lucas, hiis junge Johannem … - … Jacobus et Petrus, Judas, Apokalypsis. Als Glosse in kleinerer Schrift stichwortartige Angaben zum Inhalt. Walther, IC 5674 (vgl. auch 19872); Stegmüller, RB 9917. Parallelüberlieferung: Wien, Schottenstift, Cod. 103 (Hübl 92), 205v und Klosterneuburg, Augustiner-Chorherrenstift, Cod. 934, 132v.
(152v) Alexander de Villa Dei, Summarium bibliae (excerptum). ›Matheus. Natus, 2 adoratur, 3 lotum, 4 temptat … - … 19 moritur, 20 surrexit, 21 manifestat. Auszug zu den Evangelien. Als Glosse in kleinerer Schrift stichwortartige Angaben zum Inhalt. Walther, IC 11620. Lucie Doležalová, Obscurity and Memory in Late Medieval Latin Manuscript Culture: The Case of the Summarium Biblie, Krems 2012 (Medium aevum quotidianum, Sonderband 29).
Rubrik
152r ›Hiis metris habetur ordo librorum veteris testamenti‹.
Incipit
152r Est genesis primus, post exodus ipse
Explicit
152v … 19 moritur, 20 surrexit, 21 manifestat.
Edition
Summarium biblie: Lucie Doležalová, Biblia quasi in saculo: Summarium Biblie and other medieval Bible mnemonics, in: Medium Aevum Quotidianum 56 (2007), S. 5–35, S. 31f.

14) 153r–155v Digitalisat

Titel
Concordantia evangelicarum.
Angaben zum Text
Evangelienkonkordanz nach dem Leben Jesu. ›Hic incipit concordantia ewangelicarum bona valde. Matheus 1, Marcus -, Lucas 3, Johannes 1: De verbi divinitate et de geneloya [!] Ihesu Christi … - … De ascensione salvatoris domini nostri Ihesu Christi. Die vier vorangestellten Spalten korrespondieren mit den vier Evangelien (bezeichnet in der Kopfzeile) und enthalten jeweils die Nummer des Kapitels auf das verwiesen wird. ›Explicit concordancia quatuor ewangeliarum bona et utilis per Iohannem Margpurg 1461 in die Gervasii et Prothasii hora completorii‹. 19. Juni 1461. Vgl. Donatien De Bruyne, Sommaires, divisions et rubriques de la bible latine, Namur 1914, S. 240–311. Parallelüberlieferung: Eichstätt, UB, Cod. st 193, 386v–389r; München, BSB, clm 28543, 168v–170v.
Rubrik
153r ›Hic incipit concordantia ewangelicarum bona valde‹.
Incipit
153r De verbi divinitate et de geneloya[!] Ihesu Christi
Explicit
155v … De ascensione salvatoris domini nostri Ihesu Christi.

15) 155v–158r Digitalisat

Beteiligte Personen
Aurelius Augustinus (GND-Nr.: 118505114) / Remigius Altissiodorensis (?) (GND-Nr.: 118788302).
Titel
Anni et dies gestorum Jesu Christi.
Angaben zum Text
Registrum ewangeliarum anni et dies gestorum Ihesu Christi secundum beatum Augustinum et Remigium et Gerardum. Nota quod Ihesus Christus natus est de beata virgine Maria in Bethleem civitate jude anno Augusti imperatoris xlii … - … Feria quinta ante festum Penthecostes Mathias electus est in apostolatum etc.
Rubrik
155v ›Registrum ewangeliarum anni et dies gestorum Ihesu Christi secundum beatum Augustinum et Remigium et Gerardum.
Incipit
155v Nota quod Ihesus Christus natus est de beata virgine Maria in Bethleem civitate
Explicit
158r … Feria quinta ante festum Penthecostes Mathias electus est in apostolatum etc.

16) 158r Digitalisat

Verfasser
Heiricus Altissiodorensis (GND-Nr.: 119215888).
Weitere beteiligte Personen
Papst Gregor I. (GND-Nr.: 118541838).
Titel
Sententiae philosophorum.
Angaben zum Text
Sentenzen, die Sokrates und Gregor dem Großen zugeschrieben werden. 158r ›Socratis dicta. Age sic alienum ut tuum non obliviscaris negocium … - … sepultus sit apud te sermo quem solus audieris. Quadri, I collectanea, S. 137f., Nr. 42–44, 50, 52–54, 57–60, 69–70, 73–74. Darunter: ›Gregorius de nobilitate. Quod prodest ei generacio quem mores sordidant … - … supersticiosus dicitur religiosus falsus aut ydolarum cultor. Die Sentenz über den Adel wird sonst Johannes Chrysostomus zugeschrieben. Walther, Prov. 17251a und 716b.
Rubrik
158r ›Socratis dicta‹.
Incipit
158r Age sic alienum ut tuum non obliviscaris negocium
Weiteres Initium
158r Quod prodest ei generatio quem mores sordidant …
Explicit
158r … supersticiosus dicitur religiosus falsus aut ydolarum cultor.
Edition
Riccardo Quadri, I collectanea di Eirico di Auxerre, Freiburg 1966 (Spicilegium Friburgense, 2), S. 137f.

17) 158v Digitalisat

Titel
De avibus.
Angaben zum Text
158v Prima avis est aquila et convenit nobilibus qui habet tres proprietates … - … bona vero ipsius, in quantum possunt, promoveant. Zur allegorischen Bedeutung von sieben Vogelarten (Adler, Nachtigall, Schwan, Biene, Taube, Turteltaube, Kranich).
Rubrik
158v ›De avibus‹.
Incipit
158v Prima avis est aquila et convenit nobilibus qui habet tres proprietates
Explicit
158v … bona vero ipsius, in quantum possunt, promoveant.
Edition
Gustav Wohlenberg, Aus einer mittelalterlichen Neujahrspredigt. Aus einer Erlanger Handschrift, in: Neue Kirchliche Zeitschrift 27 (1916), S. 22–45, S. 28–33 (etwas ausführlicher als in Pal. lat. 141).

18) 159ra–167va Digitalisat

Beteiligte Personen
Iordanus de Quedlinburgo (GND-Nr.: 100950744).
Titel
Sermones.
Angaben zum Text
(159ra–160va) Domus mea domus oracionis [Mt 21,13]. Quia hoc agitur de dedicacione ecclesie que ad orandum est constructa … . Schneyer 8, S. 783, Nr. 48. (160va–165vb) Iordanus de Quedlinburgo, Sermo de dedicatione ecclesiae. ›Sermo virginis nativitate gloriosa etc. Sapiencia edificavit sibi domum [Prv 9,1]. Consuetudo magnorum regum est quando quis ad aliquam suarum civitatum … . Schneyer 3, S. 854, Nr. 475. (166ra–167va) ›De nativitate beate virginis. Vas admirabile opus excelsi … [Sir 43,2]. Contingit vas per artificem factum commendari ex duobus … - … exhibenti prestat salutem quam nobis prestare dignetur.
Incipit
159ra Domus mea … [Mt 21,13]. Quia hoc agitur de dedicacione ecclesie
Weiteres Initium
166ra Vas admirabile … [Sir 43,2]. Contingit vas per artificem factum commendari ex duobus …
Explicit
167va … exhibenti prestat salutem quam nobis prestare dignetur.

19) 167va–188va Digitalisat

Verfasser
Ps.-Robertus Holcot.
Titel
Tractatus de vitiis sive Heptalogus.
Angaben zum Text
Tractatus Jeronimi de viciis et virtutibus cum suis exemplis et naturalibus. Tractatus Jeronimi de viciis et virtutibus cum suis exemplis et naturalibus. (167vb) Est autem peccatum secundum Augustinum dictum vel factum vel concupitum contra legem dei. Est autem peccatum difformitas quam deus defestatur [!]. Alii enim principes et reges in preiudicium inimicorum … - … per tuas labores per venire ad vitam eternam. Amen. Bloomfield, ILWVV Supplement, Nr. 1948ab. Traktat über die sieben Todsünden. Der Verweis auf Augustinus bezieht sich auf, Contra Faustum (CPL 321), lib. 22, cap. 27 (Migne PL 42, Sp. 418). Recht ähnlich lautet der Beginn von cap. 1 der "Dieta salutis" des Guilelmus de Lancea (vgl. Bloomfield, ILWVV, Nr. 3782; Druck: Bonaventurae opera omnia, Bd. 8, ed. A. C. Peltier, Paris 1866, S. 247–346, dort S. 249–262). Allerdings handelt es sich nicht um diesen Text, sondern um den (wohl fälschlich) als Werk des Robertus Holcot überlieferten "Heptalogus". Walter Senner, Robert(us) Holcot OP, in: BBKL 17, Sp. 1151–1155. Zu Robertus Holcot auch: John T. Slotemaker / Jeffrey C. Witt, Robert Holcot, Oxford 2016. Zum "Heptalogus": https://slotemaker.wordpress.com/robert-holcot/manuscriptseditions/iv-1-spurious-works, abgerufen am 30. Nov. 2020.
Rubrik
167va ›Tractatus Jeronimi de viciis et virtutibus cum suis exemplis et naturalibus‹.
Incipit
167vb Est autem peccatum secundum Augustinum dictum vel factum vel concupitum contra legem dei
Explicit
188va … per tuas labores per venire ad vitam eternam. Amen.
Edition
Robertus Holcot, Heptalogus, Paris, Regnault Chaudiere, 1517.

20) 188va–238r Digitalisat

Titel
Sermones diversorum auctorum.
Angaben zum Text
Predigten von verschiedenen Autoren (überwiegend nicht zuweisbar) und zu verschiedenen Anlässen. (188va–192vb) ›Sermo de novo sacerdote. Vidi angelum stantem … [Apc 19,17]. In verbis premissis tria possunt breviter notari, videlicet cuiuslibet sacerdotis … . (193ra–193vb) ›De nativitate beate Marie virginis. Dedi te in lucem … [Is 49,6]. Hec verba quantum a presentis festi intencione possunt esse verba ipsius dei … . (194ra–198vb) Nicolaus Wigandi . ›Dominica 18 post Penthecosten. Recesserunt ad Ihesum pharisei … [Mt 22,34]. Fulgencius: Predicante Christo precipue duo hereses erant … . Schneyer / Hödl / Knoch, Nicolaus Wigand 48. (199ra–202ra) ›In dedicacione ecclesie. Sanctum est templum tuum … [Ps 64,5]. Et possunt exponi hec verba ad honorem huius festi videlicet dedicacionis et consecracionis huius templi. Karissimi decet regiam maiestatem habere domum … . (202ra–203va) ›Item de dedicacione. Domum tuam domine … [Ps 92,5]. Notandum quod quidam parum vel nichil proficiunt in edificione … . Endet unvollständig (?) 203va … dum in saporem mellis induit periter et colores etc. Der Rest der Spalte und 203vb blieben leer. (204ra–205va) Bertholdus Ratisbonensis. ›De dedicacione templi. Terribilis est locus iste etc. [Gn 28,17]. Triplex reverencia debet ecclesiis exhiberi … . Schneyer 1, S. 492, Nr. 269. (205va–206va) Terribilis est locus iste etc. [Gn 28,17]. Hoc verbum dixitFestum dedicacionis maximum est unde etiam in veteri testamento … . Schneyer 1, S. 492, Nr. 270. (206v–208ra) Item nota de Zacheo. Quomodo autem salvari possit volens eciam in scelo remanere docet hodie Lucas 19 … . (208ra–209va) ›De dedicacione. Cum intrasset Ihesus Iherusalem etc. [Mt 21,12]. Et subditur introivit in templum dei et eiciebat vendentes et ementes … . Vgl. Schneyer / Hödl / Knoch, Ordenspredigten (OFM) 5. (209va–210va) Ecce vir nomine Zacheus … [Lc 19,2]. Dicit beatus Augustinus in libro de spiritu et anima Cxxo quod anima habet virtutes … . (210va–212ra) Conradus de Brundelsheim (?). Qui glorificant me … [1 Rg 2,30]. Verba propositain hiis verbis quatuor nobis per ordinem proponuntur, primo enim ammonemur ad condignam corporis domini preparacionem … . Schneyer 1, S. 726, Nr. 125. (212ra–212vb) Anno tercio imperii … [Est 1,3]. Hec verba in Hester 1o capitulo posita possunt ad cenam domini convenientissime applicari … . (212vb–213vb) Sic autem comedetis illum [Ex 12,11]. Nec crudum quid nec coctum aqua sed tamen assum igne, renes vestros accingentes … . (213vb–214va) Bertholdus Ratisbonensis. Donum et pax est electis [Sap 3,9]. Salvandos nominat dominus electos quorum sunt pauci … . Schneyer 1, S. 489, Nr. 233. (214va–216rb) Bertholdus Ratisbonensis. Reddet deus mercedem laborum sanctorum suorum … [Sap 10,17]. Ex quo a paradiso … . Schneyer 1, S. 490, Nr. 237. (216rb–218ra) Bertholdus Ratisbonensis. Justi autem in perpetuum vivent [Sap 5,16]. Hec sunt verba leccionis hodierne … . Schneyer 1, S. 490, Nr. 238. (218ra–219rb) Bertholdus Ratisbonensis. ›Sermo specialis. Beatus vir qui suffert … [Iac 1,12]. Nuillus hominum temptaciones demonum … . Schneyer 1, S. 490, Nr. 242. (219va–220vb) Surge domine in requiem … [Ps 131,8]. Circa quod notandum quod corpus Christi gloriose resurrexit … . (220vb–221rb) Gregorius. Nulla nocebit adversitas si nulla dominetur iniquitas … . Vgl. Corp. orat. 5980 (Gregorius magnus zugeschrieben). (221rb–222ra) ›De puritate cordis. Puritatem plantare in nobis duo sunt neccessaria scilicet penitencia et resistencia … . (222ra–223ra) Jacobus de Voragine. ›De beata virgine. Tota pulchra es amica mea … [Ct 4,7]. Sponsus celestis volens sponse sue pulchritudinem et dignitatem ostendere … . Schneyer 3, S. 260, Nr. 506. (223rb–223va) Maria est novum vasde quo legitur 4 Regum, capitulo ii [2 Rg 2,20]. Quidam Heliseus habitabat in Chericho … . (223va–224rb) ›Nativitas Marie. Egredietur virga de radice Yesse … [Is 11,1]. De hac virga et de isto flore … . (224rb–224vb) Johannes Balistari. ›Epiphania domini sermo. Apertis thezauris suis [Mt 2,11]. Sed ubi aparuerunt ist tres reges …. . Schneyer 3, S. 337, Nr. 12. (225ra–225vb) Sermo ad purificationem Mariae. Adorna thalamum tuum Syon [CAO 1293, 6051]. Nota quod quadruplex dicitur Syon, scilicet virginalis … . Schneyer 8, S. 436, Nr. 98. (225vb–226rb) Benedicta tu in mulieribus [Lc 1,28] scilicet adeo patre sis benedicta quia cum eo filium communicas … . Schneyer 8, S. 563, Nr. 20. (226rb) Gaude Maria virgo cunctas hereses sola intermisti … [CAO 2924]. Verba sunt sancte martris ecclesie ad beatam virginem … . (226rb–227ra) Descendet sicut pluvia in vellus [Ps 71,6]. Pluvia comparatur Christo quia mundat a peccatisitem pluvia descendet de nube … . Schneyer 6, S. 146, Nr.79. (227rb–229rb) Conradus de Brundelsheim (?). ›Sermo de sancta trinitate. Gratia domini nostri Ihesu Christi … [2 Cor 13,13]. Verba proposita ex causa duplici sunt inducta … . Schneyer 1, S. 730, Nr. 180. (229rb–231ra) ›Sermo de eodem. Spes nostra salus nostra … [CAO 4991]. Hec autem trinitas est gracia creacionis … . (231ra–233rb) Antonius de Parma . Erat homo ex phariseis Nicodemus nomine … [Io 3,1]. Hodie facimus festum sancte trinitatis … . Schneyer 1, S. 305, Nr. 204. (233rb–236rb) Quis ex vobis homo qui habet centum oves [Lc 15,4]. Per hominem intelligitur deus per ovem primus homo … . Randnotizen von der Schreiberhand: 233va deutsche Glossen: Mensura bona - eyn gute maß, confertam - ein gefulte maß, coagitatam - eyn fulgeschuffte maß, effluentam - eyn ubirflussige maß. Siehe: Bartsch, Handschriften, S. 183, Nr. 337. 235rb Non arbor flore nec homo cognoscitur ore. 235vb Lazarus waz von den essenden … die er gesehen hette von den wesen. Text bei Bartsch, Handschriften, S. 183, Nr. 337 (236va–237va) ›De dedicacione templi. Vere dominus est in loco isto … [Gn 28,16; CAO 7842]. Verbis istis utitur ecclesia in festo de dedicacione templi Ierusalem in vesperis et in responsoriis etc. … . (238r) Conradus de Brundelsheim (?). ›De octo beatitudinibus‹. [B]eati qui habitant … [Ps 83,5]. Dicit Boecius in libro de consolacione philosophie: omnis mortalium cura … ad unum tamen beatitudinis finem nititur pervenire [lib. 3, prosa 2,1–2] ad quam cum omnis homo tam naturaliter tam gratuito pervenire desideret … - … sit duro corde cum aqua graciarum foris madet et intus siccum in anima permanebit. Gratiam agemus ergo dominum. Schneyer 1, S. 745, Nr. 365; Schneyer 6, S. 430, Nr. 40; ebd. S. 513, Nr. 108.
Rubrik
188va ›Sermo de novo sacerdote‹.
Incipit
188va Vidi angelum stantem … [Apc 19,17]. In verbis premissis tria possunt breviter notari, videlicet cuiuslibet sacerdotis
Explicit
238r foris madet et intus siccum in anima permanebit. Gratiam agemus ergo dominum.

21) 238v Digitalisat

Titel
De cruce et sepultura Christi.
Angaben zum Text
De cruce Christi. Crux Christi de quatuor lignis est composita scilicet cedro, cypresso, palma et oliva. Cedrus pes erat … - … tabula tituli de oliva pacis. Über die Holzarten des Kreuzes Christi, vgl. Legenda aurea, cap. LXVIII [64], ed. Johann Georg Theodor Graesse, Osnabrück 1965 - Nachdruck 3Dresden/Leipzig 1890, S. 304; vgl. auch die Verse Walther, IC 8876. Lit. Thobias Kemper, Die Kreuzigung Christi. Motivgeschichtliche Studien zu lateinischen und deutschen Passionstraktaten des Spätmittelalters, Tübingen 2006, S. 224–236. ›De sepultura Christi. Queritur quare dominus volens corpus suum in sepulchro repositum, dum tercia die voluit resurgere … - … resurgendo de sepulchro dedit nobis intelligere quod qui sepulti sunt cum eo per penitentiam resurgunt cum [!] per gloriam.
Rubrik
238v ›De cruce Christi‹.
Incipit
238v Crux Christi de quatuor lignis est composita scilicet cedro
Weiteres Initium
238v Quaeritur quare dominus volens corpus suum in sepulchro repositum …
Explicit
238v … cum eo per penitentiam resurgunt cum per gloriam.


Bearbeitet von
Dr. Wolfgang Metzger, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2020.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 141. Beschreibung von: Dr. Wolfgang Metzger (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.