Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 150
Theologische Sammelhandschrift (Ps.-Ignatius Antiochenus; Polycarpus Smyrnaeus; Antonius in Thebaide abbas; Pastor Hermae; Ps.-Sexti Sententiae)
Pergament, Papier · 1, 202 (inkl. der pergamentenen Vor- und Nachsatzbll.), 1 Bll. · 22 × 15,1–15,3 cm · Italien · 15. Jh. (spätestens 1438)
- Entstehungsort
- Italien.
- Entstehungszeit
- 15. Jh. (spätestens 1438).
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Pergament (modernes Vor- und Nachsatzbl. aus Papier).
- Umfang
- 1, 202 (inkl. der pergamentenen Vor- und Nachsatzbll.), 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 22 × 15,1–15,3 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (I-1)1a + (II-1)4a + 24 IV189 (inkl. Bll. 74a, 93a–b) + (IV-1)196* + (I-1)197*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 197* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Wohl römische Foliierung des 17. Jhs. (1–74, ein
übersprungenes Bl. von moderner Hand 74a gezählt,
75–93, zwei ungezählte Bll. [93a–b],
94–193); papierne sowie pergamentene Vor- und Nachsatzbll.
sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des
Digitalisats übernommen.
8v–87v, 101v–189v Lagenreklamanten auf der jeweils letzten Seite (z. T. von Texthand, z. T. in humanistischer Kursive); jeweils die ersten fünf Bll. einer Lage von einer Hand aus dem Manetti-Umfeld des 15. Jhs. (s. Geschichte der Hs.) in Rot mit a1-a5, b1-b5 usw. gezählt (häufig beschnitten).
- Zustand
- Am Anfang leicht wurmstichig. An den Rändern leicht beschnitten (ohne Textverlust).
- Schriftraum
- 13,5–13,9 × 8,2–8,4 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- 20 Zeilen.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Kalligraphisch, wohl von einer Hand geschrieben.
- Buchgestaltung
- 4av Inhaltsverzeichnis in roter Capitalis rustica,
Incipits und Explicits i. d. R. in roter Minuskel, 1r sowie an wenigen
weiteren Stellen auch in roter (193v schwarzer) Capitalis rustica (zu den
Texten 66r–93r u. 181r–193v sowie bisweilen auch 94r–180r Platz
freigelassen, aber nicht ausgeführt); Textanfangszeilen bzw. -worte sowie
Textschlusszeilen bzw. -worte bisweilen in Capitalis rustica; Initial-
und Satzmajuskeln; zum Text 1r–60v Briefzählung (in Rot) am Rand.
S. auch Buchschmuck.
- Buchschmuck
- An Textanfängen goldene Initialen auf blauem, rechteckigen Grund und
grünlich und/oder rötlich grundiertem Binnenraum, z. T. mit Weißranken (79r
Platz freigelassen, aber nicht ausgeführt).
Vorgaben für den Initialenmaler häufig stehengeblieben.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Wenige, größtenteils zeitgenössische Korrekturen, einige Anmerkungen und Stellenmarkierungen (Striche, Nota-Zeichen, Maniculae) größtenteils von späterer Hand.
- Einband
- Römischer Einband zwischen 1623 und 1626: grünes Pergament über Pappe, auf Vorder- und Hinterdeckel goldgeprägte Wappensupralibros von Papst Urban VIII. und Kardinalbibliothekar Scipione Cobelluzzi; Rücken 1846–1853 erneuert: weißes Pergament mit goldgeprägten Wappen von Papst Pius IX. (mit modernem Signaturschild überklebt) und Kardinalbibliothekar Luigi Lambruschini sowie grünem Signaturschild. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 820.
- Provenienz
- Rom (?) / Florenz / Augsburg / Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Hergestellt für den in Rom beheimateten Kardinal
Giordano Orsini (ca. 1360–1438), dessen Wappen 1r am unteren Rand, in einem
goldgerahmten Kreis, getilgt wurde; zum Zeitpunkt von Orsinis Tod in dessen
Nachlass in Florenz nachweisbar (Manfredi, Primo umanesimo,
S. 182f.). Nach den Lagensignaturen zu urteilen, in der Folge im Besitz des
Florentiners Giannozzo Manetti (1396–1459) bzw. dessen Sohnes Agnolo
(1432–1479). Von Giovanni Manetti ca. 1550 über Martin Gerstmann, Agent und
Bibliothekar Ulrich Fuggers, an Letzteren verkauft (4av Fugger-Signatur
Manetj 127 von der Hand Gerstmanns; verzeichnet im ca. 1555
von Gerstmann angelegten Fugger-Katalog Pal. lat. 1916, 557r,
558v, 560v, 563v, ed. Lehmann, Fuggerbibliotheken 2, S. 114:
„Epistolae b. Polycarpi, item epistolae 7 b. Antonii abbatis. perga. 127.
mane.“, S. 117: „Ignatii epistolae 12. perg. 127“, S. 122: „Pastoris liber,
discipuli Pauli. perg. 127. mane.“ u. S. 127: „Xysti Pythagorici philosophi
opusculum. perg. 127. mane.“) und zunächst nach Augsburg, 1567 durch den Umzug
Fuggers nach Heidelberg gelangt, wohl erst nach Fuggers Tod 1584 in den Besitz
der Heidelberger Kurfürsten. Vgl. Lehmann,
Fuggerbibliotheken 1, S. 101–106, S. 115f., S. 190 und Walz, Kat.
UB Heidelberg 3, S. XXIX-XXXII.
2ar alte, durchgestrichene Signaturen 642, 100.
- Literatur
- Cagni, Manetti, S. 30, Nr. 72, S. 32, Nr. 94, S. 37, Nr.
135, S. 42, Nr. 171; Lehmann, Fuggerbibliotheken 2, S. 114, S.
117, S. 122, S. 127, S. 474; Antonio Manfredi, Primo umanesimo e teologi antichi.
Dalla Grande Chartreuse alla biblioteca papale, in: Italia medioevale e
umanistica 32, 1989, S. 155–203, hier S. 182f.; OVL, Pal.lat.150; Poncelet, Codd. hagiogr., S. 250; Schunke, Einbände 2.2, S. 820; Stevenson, Latini, S. 24.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1r–60r
- Verfasser
- Ps.-Ignatius Antiochenus (GND-Nr.: 118555340).
- Titel
- Epistulae XII.
- Angaben zum Text
- S. CPG 1026, 2075, 3460.
1r–2v Mar., 2v–9r Tra., 9r–15v Mag., 15v–19r Tar., 19r–25v Php., 25v–33r Phd., 33r–38v Smy., 38v–40r Pol., 40r–44r Ant., 44r–47r Her., 47r–56v Eph., 56v–60r Rom.
1ar–4ar leer (außer 2ar Signaturen).
4av Inhaltsverzeichnis.
- Rubrik
- 1r ›Incipivnt epistole beati Ignati episcopi Antiochensis et martiris atque discipvli beati Iohannis evangeliste, ad Mariam Cassobolitam prima‹.
- Incipit
- 1ra ›Ignativs qvi et Theophorvs miseri‹cordiam consecutus et gratiam dei patris altissimi et domini nostri Iesu Christi qui pro nobis mortuus est fidelissime et deo digne, Christi fere filię, Mariae plurimam in deo salutem. Optima quidem figuratio littere uelut pars chori sensus continens non solum his (Ps.-Ignat. Mar. 1,1) …
- Explicit
- 60r … Scripsi uobis hęc ix Kal. Septembris. Incolumes estote usque in finem in patientia Iesu Christi (Ps.-Ignat. Rom. 10,3). ›Expliciunt epistole sancti Ignatij martyris, discipuli Iohannis euangeliste et episcopi [e expungiert] Antiochie‹.
- Edition
- Franz Diekamp (Hg.), Patres apostolici, Bd. 2: Clementis Romani epistulae de virginitate eiusdemque martyrium, Epistulae Pseudoignatii, Ignatii martyria, Fragmenta Polycarpiana, Polycarpi vita, 3Tübingen 1913, S. 89–269.
2) 60r–v
- Verfasser
- Ps.-Ignatius Antiochenus (GND-Nr.: 118555340).
- Titel
- Laus Heronis in Ignatium.
- Angaben zum Text
- CPG 1035.
- Rubrik
- 60r ›Incipit laus Hyronis, discipuli eius [i.e. Ignatii], in eum; qui ei successerat in episcopatu‹.
- Incipit
- 60v Sacerdos dei et assertor sapientissimi dei, Ignati, immaculata stola indute perhenni fonte saturate (Ps.-Ignat. laus 1) …
- Explicit
- 60v … Memento eius quem nutristi, beate martyr, et presta mihi colloquium, sicut et prius faciebas (Ps.-Ignat. laus 4).
- Edition
- Franz Diekamp (Hg.), Patres apostolici, Bd. 2: Clementis Romani Epistulae de virginitate eiusdemque Martyrium. Epistulae Pseudoignatii. Ignatii Martyria. Fragmenta Polycarpiana. Polycarpi vita, 3Tübingen 1913, S. 318.
3) 60v–65v
- Verfasser
- Polycarpus Smyrnaeus (GND-Nr.: 11859558X).
- Titel
- Epistula ad Philippenses Latine versa.
- Angaben zum Text
- CPG 1040.
- Rubrik
- 60v ›Incipit epistola beati Polycarpi martyris, episcopi Smyrneorum, discipuli Iohannis euangeliste, ad Philippenses, (61r) confirmantis fidem eorvm‹.
- Incipit
- 61r ›Policarpvs‹ et qui cum eo sunt presbiteri ecclesię dei quę est Philippis, misericordia uobis et pax a deo omnipotente et Iesu Christo saluatore nostro abundet. Congratus sum uobis magnifice in domino nostro Iesu Christo suscipiens imitabilia uerba dilectionis (Polycarp. ad Philipp. 1) …
- Explicit
- 65v … cum uenerit ad uos. Incolumes estote in domino Iesu Christo, in gratia cum omnibus uestris (Polycarp. ad Philipp. 14). ›Explicit epistola beati Πολυκαρπη ad Philippenses‹.
- Edition
- Franz Xaver Funk, Die Echtheit der Ignatianischen Briefe aufs neue vertheidigt, Tübingen 1883, S. 205–212 (diese Hs. Sigle p); Theodor Zahn (Hg.), Ignatii et Polycarpi Epistulae, martyria, fragmenta (Patrum apostolicorum opera 2), Leipzig 31876, S. 111–133.
4) 66r–93r
- Verfasser
- Antonius in Thebaide abbas qui et Antonius Magnus (GND-Nr.: 118649728).
- Weitere beteiligte Personen
- Hieronymus (GND-Nr.: 118550853).
- Titel
- Epistulae VII a quodam Valerio de Sarasio e Graeco in Latinum versae.
- Angaben zum Text
- CPG 2330.
66r–71r ep. 1, 71r–78v ep. 2, 79r–84r ep. 3, 84r–86v ep. 4, 86v–89r ep. 5, 89r–92r ep. 6, 92r–93r ep. 7; 93r folgt ein Auszug aus Hier. vir. ill. (s. CPL 616, CPG 3635; ed. Aldo Ceresa-Castaldo [Hg.], Gerolamo, Gli uomini illustri. De viris illustribus [Bibliotheca patristica 12], Florenz 1988, S. 194) zu Antonius abbas (cap. 88).
93v–93bv leer.
- Incipit
- 66r ›Primvm salvto‹ uos in domino. Existimo autem animas quascumque apprehenderit gratia dei uocatis ad predicationem (Anton. abb. ep. 1,1) …
- Explicit
- 93r … quarum praecipua est ad Arsenoytas. Floruit Constantino et filijs eius regnantibus (Hier. vir. ill. 88).
- Edition
- Migne PG 40, Sp. 977B–1000B (hiernach auch die Zählung der Briefe).
5) 94r–180r
- Verfasser
- Hermas (GND-Nr.: 118774131).
- Titel
- Pastor (versio Palatina).
- Angaben zum Text
- CPG 1052b.
180v leer.
- Rubrik
- 94r ›Incipit libellus sancti pastoris. Incipit uisio prima quam uidit Herma‹.
- Incipit
- 94r ›Qvi me‹ nutriuit, uendidit me in urbe Roma cuidam [korrigiert aus ?] femine nomine Rhadae [korrigiert aus: Radae]. Post multum temporis (Herm. Pal. vis. 1,1,1) …
- Explicit
- 180r … dicens mihi iterum se missurum pastorem et uirgines in domum meam (Herm. Pal. sim. 10,4,5), αμην.
- Edition
- Anna Vezzoni (Hg.), Il Pastore di Erma. Versione Palatina (Il nuovo melograno 13), Florenz 1994 (diese Hs. Sigle P).
6) 181r–193v
- Verfasser
- Ps.-Sextus (GND-Nr.: 100338127).
- Weitere beteiligte Personen
- Rufinus Aquileiensis (GND-Nr.: 118750313) / Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
- Titel
- Sententiae a Rufino Aquileiensi Latine versae.
- Angaben zum Text
- CPG 1115; CPPM 2, Nr. 3537.
Vorangestellt 181r–v ein unidentifizierter Kommentar zur vermeintlichen Autorschaft des Sextus, mit vergleichendem Zitat aus den Retractationes des Augustinus II,42 (CPL 250; ed. CCL 57 [Mutzenbecher 1984], S. 124) sowie 181v–182v die Praefatio des Rufinus (CPL 198h).
(181r–v) ›Pvlchre in Xisti‹ Pithagorici libri sententiolis dicitur: adulter est uxoris amator ardentior. Quem librum quidam in linguam Latinam transferens martyris Sixti nomine uoluit illustrare … ut facilius tali laudatore libros Periarcon Romanis conciliaret auribus. Item Augustinus, 2 libro retractationum, capitulo 42: Librum quo Pelagio respondi … (181v) Sed postea legi Sisti philosophi esse, non Sixti christiani etc. (comm. de auctore). (181v–182r). ›Qvoniam‹ grex ad uocem proprij pastoris accurrit, ita et religiosus auditor … (182r) ut merito omne opusculum uel encheridion si Gręce vel si Latine anulus appeletur (Rufin. sent. Sext. praef.). (182r–193v) ›Fidelis homo electvs homo est‹. Electus homo homo dei est. Homo dei est qui deo dignus … (193v) Sapientis mens speculum est dei. Immunde autem anime, nil audeas de deo dicere (Rufin. sent. Sext.). ›Explicit encheridion Systi Pythagoricj‹.
194*r–197*v leer.
- Incipit
- 181r ›Pvlchre in Xisti‹ Pithagorici libri sententiolis dicitur: adulter est uxoris amator ardentior. Quem librum quidam in linguam Latinam transferens martyris Sixti nomine uoluit illustrare …
- Weiteres Initium
- 181v Quoniam grex ad vocem proprii pastoris accurrit ita et religiosus auditor (Rufin. sent. Sext. praef.) ; 182r Fidelis homo electus homo est Electus homo homo dei est Homo dei est qui deo dignus (Rufin. sent. Sext. 1–3).
- Explicit
- 193v … Sapientis mens speculum est dei. Immunde autem anime, nil audeas de deo dicere (Rufin. sent. Sext. 450–451). ›Explicit encheridion Systi Pythagoricj‹.
- Edition
- Henry Chadwick (Hg.), The Sentences of Sextus. A Contribution to the History of Early Christian Ethics (Texts and Studies N.S. 5), Cambridge 1959, S. 9–63 - nur Rufin. sent. Sext. praef.: CCL 20 (Chadwick 1961), S. 259 (nach Chadwick 1959, S. 9f.).
- Bearbeitet von
- Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 150. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.