Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 152

(Pastoral-)Theologisch-kanonistische Sammelhandschrift

Papier · 3, 221, 1 Bll. · 29–29,5 × 20,5–21,5 cm · Deutschland · Ende 14. Jh. (1388)


Schlagwörter (GND)
Theologie / Exegese / Predigt / Sprichwort / Sentenz / Seelsorge / Rechtswesen / Kanonistik.
Entstehungsort
Deutschland.
Entstehungszeit
Ende 14. Jh. (1388).
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
3, 221, 1 Bll.
Format (Blattgröße)
29–29,5 × 20,5–21,5 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(I-1)1a + I3a + (V-1)9 + V19 + VI31 + V41 + 8 VI137 + 2 V157 + VI169 + 2 (VI-1)191 + VI203 + V213 + III219 + I221 + (I-1)222*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 222* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.; die 9. Lage (Bll. 90–101) verbunden (s. Inhalt); Falze oft, regelmäßig in den Lagenmitten, verstärkt, z. T. mit beschriebenen Streifen aus einer makulierten Hs. des 14./15. Jhs. (bisweilen mit musikalischer Quadratnotation).
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–221), nach der hier zitiert wird; zeitgenössische Foliierung (in Rot): Bl. 1 I, Bll. 2–30 I-XXIX, Bll. 32–90 XXX-LXXXVIII, Bll. 91–93 LXXXXI-LXXXXIII, Bll. 94–95 LXXXIX-LXXXX, Bll. 96–97 LXXXXVII-LXXXXVIII, Bll. 98–100 LXXXXIIII-LXXXXVI (Bll. 91–100 ursprünglich korrekt gezählt, aber später verbunden), Bl. 101 LXXXXIX, Bll. 102–108 CI-CVII, Bl. 109 XCVIII, Bll. 110–180 CIX-CLXXIX, Bll. 192–195 I-IIII; Vor- und Nachsatzbll. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen.
9v–169v, 191v–219v Lagenreklamanten (i. d. R. rubriziert) auf der jeweils letzten Seite.
Zustand
Zahlreiche Bll. schmutzfleckig. 2ar mit Kleberesten von ehemaliger Verwendung als Vorderspiegel.
Wasserzeichen
Vier Wz. bestimmt: WZIS DE8100-CodTheol2139_999 (1377–1378), WZIS DE8085-PO-82152 (Ellwangen, 1386), WZIS DE5910-PO-82022 (Tegernsee, 1388); Vorsatz: WZIS DE4815-I_103_89 (Oberitalien [Toskana?], um 1390 [„nach Wz-Befund“]).

Schriftraum
20,5–21,5 × 13,5–14,5 cm.
Spaltenanzahl
2 Spalten.
Zeilenanzahl
37–50 Zeilen.
Angaben zu Schrift / Schreibern
Von mehr als einer Hand in gotischer Kursive geschrieben, anfangs mit Tendenz zur Minuskel.
Buchgestaltung
Incipits und Explicits bzw. (Zwischen-)Überschriften sowie Seitentitel in roter Minuskel oder Kursive; rubrizierte Satzmajuskeln; an Text- bzw. Predigt- oder Kapitelanfängen rote Lombarden (z. T. nicht ausgeführt), 1ra–179vb rote Initial- bzw. Satzmajuskeln i. d. R. auch am Beginn der erläuterten Mt-Zitate.

Nachträge und Benutzungsspuren
Einige Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen (Nota-Zeichen, Maniculae) des 14./15. Jhs. (z. T. von Texthand, z. T. rubriziert). 90v spätmittelalterlicher / frühneuzeitlicher Vermerk zur verbundenen 9. Lage.

Einband
Römischer Einband zwischen 1939 und 1957: weißes Pergament über Pappe; auf Rücken goldgeprägte Wappen von Papst Pius XII. und Kardinalbibliothekar Giovanni Mercati sowie rotes Signaturschild (vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 820). Reste eines älteren Einbandes (Rom, 1623–1626) auf Vorderspiegel aufgeklebt: grünes Pergament mit goldgeprägten Wappensupralibros von Papst Urban VIII. (vom ehemaligen Vorderdeckel) und Kardinalbibliothekar Scipione Cobelluzzi (vom ehemaligen Hinterdeckel) sowie fünf grüne Pergamentstücke mit je einer Barberini-Biene (vom ehemaligen Rücken).
Provenienz
Heidelberg.
Geschichte der Handschrift
Kommentar zur Provenienz / Geschichte der Handschrift: Nach dem Kolophon 179vb (Explicit Crisostomus super ewangelium Mathei anno domini millesimo trecentesimo octuagesimo octauo, feria quarta ante diem palmarum) geschrieben 1388. 1438 im Besitz der Universität Heidelberg nachgewiesen (verzeichnet im Inventar der Bücherschenkung Kf. Ludwigs III. von der Pfalz an die Universität Heidelberg); s. Hanselmann, Bücherschenkung, S. 123 (mit Nachweis).
1r Capsa-Nummer C.138 ohne Allacci-Signatur sowie alte Signaturen 1256, 82.

Faksimile
http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_152
Literatur
Hanselmann, Bücherschenkung, S. 123; OVL, Pal.lat.152; Schunke, Einbände 2.2, S. 820; Stevenson, Latini, S. 25.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

1) 1ra–179vb Digitalisat

Beteiligte Personen
Burgundio Pisanus (GND-Nr.: 118665227) / Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
Titel
Ariani cuiusdam Opus imperfectum in Mattheum una cum Iohannis Chrysostomi Homiliis in Mattheum (interprete Burgundione Pisano) .
Angaben zum Text
Opus imperfectum in Mattheum eines unbekannten Arianers bzw. des Ps.-Iohannes Chrysostomus (Stegmüller 4350; CPG 4569; CPL 707), z. T. in verkürzter Form und ergänzt mit verkürzten Passagen aus Iohannes Chrysostomus, Homiliae in Mattheum in der (nicht im Druck vorliegenden) lat. Übersetzung des Burgundio Pisanus (CPG 4424.b; CALMA 2, S. 525), so dass ein kompletter (z. T. sich überschneidender) Kommentar zum Matthäus-Evangelium vorliegt; s. CCL 87B (Van Banning 1988), S. XVII, LXXIV-LXXVII, CXLV (Behandlung dieser Hs. und weiterer Parallelüberlieferung). 1ra-rb Inhaltsverzeichnis vorangestellt. Bll. 90–101 (9. Lage) falsch gebunden, inhaltlich richtige Reihenfolge: Bl. 90, 94–95, 91–93, 98–100, 96–97, 101.
(1ra–72va) ›Incipiunt capitula Johannis Crisostomi‹ … (1va) ›[I]ncipit prologus beati Johannis Crisostomi episcopi super Matheum‹. [S]icut referunt, Matheum conscribere ewangelium causa conpulit talis. Cum factas [!] esset persecutio grauis in Palestina … (72va) non quia nec apostoli tantam fidem habuerunt (Op. imperf. in Mt prol., 1–22 = Teil A [Van Banning]). (72va–102vb) Dic uerbo solum, et sanabitur puer meus (Mt 8,8). Ne quis (72vb) existimet blandiciarum esse uerba, sed discant vniuersi … (102vb) Et factum est, postquam finiuit Ihesus sermones hosad terminos Jude et ultra Iordanem (Mt 19,1). Continue Iudeam dimittenssed non Phariseis qui ex signis duriores fiebant (Chrysost. [interprete Burgundione Pisano] in Mt 8,8–19,1). (102vb–152va) Quantumquamque [lies: Quantumcumque] gratum et vtile sit bonum ecclesiastice pacis … (152va) qui in actibus apostolorum diligenter legere voluit inveniet (Op. imperf. in Mt 32–46 = Teil C [Van Banning]). (152va–176va) Et egressus Ihesus a sacrario ambulabat, et accesserunt ad eum discipuli eius ostendere [!] ei edificaciones sacrarijlapis super lapidem qui non dissoluetur (Mt 24,1–2). Quia enim dixit, quo[modo] derelinquetur domus uestra deserta (Mt 23,38), et decem milia predixit eis mala in anterioribus … (175va) Ambulantibus autem eis, ecce, quidam custodes, cum venissent in ciuitatem, anunciaueru[n]t principibus sacerdotum vniuersa que gesta erant etc. (Mt 28,11). Propter hos milites terremotus ille factus est … (176va) qui in peccatis est terribilis sicud condemnatis (Chrysost. [interprete Burgundione Pisano] in Mt 24,1–28,11). (176va–179vb) ›Inillo tem[pore] dixit Iesus dis[cipulis] suis: cum videritis abhominacionem desolacionis que dicta est a Daniele propheta stantem in loco sancto et cetera.Omelia xliiij Johannis Crisostomi super Matheum‹. Quidam dicunt abhominacionem desolationis esse ymaginem [expungiert: in ?] cesaris quam Pylatus posuit in templo … (179vb) viuam sapientiam portaturus. Nec enim potest res esse mortua que baiolat vitam (Op. imperf. in Mt 49 exc. = gekürzter Auszug aus Teil D [Van Banning]). ›Explicit Crisostomus super ewangelium Mathei anno domini millesimo trecentesimo octuagesimo octauo, feria quarta ante diem palmarum‹.
1ar–3av leer (außer 2ar Signatur).
Rubrik
1va ›[I]ncipit prologus beati Johannis Crisostomi episcopi super Matheum‹.
Incipit
1va [S]icut referunt, Matheum conscribere ewangelium causa conpulit talis. Cum factas [!] esset persecutio grauis in Palestina (Op. imperf. in Mt prol.) …
Explicit
179vb … viuam sapientiam portaturus. Nec enim potest res esse mortua que baiolat vitam (Op. imperf. in Mt 49). ›Explicit Crisostomus super ewangelium Mathei anno domini millesimo trecentesimo octuagesimo octauo, feria quarta ante diem palmarum‹.
Edition
Op. imperf. in Mt: vgl. Migne PG 56, Sp. 611–946, hier Sp. 611–754, 798–897, 906–920; Desiderius Erasmus Roterodamus (Hg.), Opera Ioannis Chrysostomi, Basel 1530, Bd. 3, S. 474–752 (nach CPL 707).

2) 179vb–180vb Digitalisat

Titel
Proverbia et Sententiae.
Angaben zum Text
Unidentifizierte Proverbien- bzw. Sentenzensammlung.
Rubrik
179vb ›Incipiunt auctoritates diuersorum‹.
Incipit
179vb Ante senectutem considerandum est, qualiter sit uiuendum, in senectute uero, qualiter moriendum …
Explicit
180vb … Omnis dies velud vltimus ordinandus est (Walther, Prov. 20203c). Difficile est prouide beneficia collocare (vgl. Walther, Prov. 36275a). Contra se quisque testari potest, pro se vero nullus.

3) 181ra–vb Digitalisat

Titel
Casus morales sive “Terminationes magistrorum Parisiensium”.
Angaben zum Text
Unidentifiziert.
Rubrik
181ra ›Hec sunt terminaciones magistrorum Parisiensium‹.
Incipit
181ra Quedam [lies: Quaerendum], si conmunicare exconmunicatis in casu non concesso sit mortale peccatum
Explicit
181vb … autem r[a]t[i]o dispensa[tion]e, si quas illi tunc incurrerunt et cetera.

4) 181vb–182va Digitalisat

Verfasser
Augustinus Lombardus (?) (GND-Nr.: 1115666614).
Titel
“Regulae theologicae super audiendis confessionibus”.
Angaben zum Text
Nach der Überschrift 181vb zusammengestellt von Aug[ustinus] Lambard[us], wohl Augustinus Lombardus, einem Zisterzienser des 14./15. Jh. (s. CALMA 1, S. 510f.).
Rubrik
181vb ›Hec sunt regule theologice utiles animi falli[bi]les [!] super audiendis confessionibus excepte a fratre Aug[ustin]us [!] Lambardo ordinis heremitis [!]‹.
Incipit
181vb Notandum, quod quatuor exiguntur ad audiendas confessiones
Explicit
182va … Quis, quid, ubi, quociens, cum quo, cur, quo[mod]o, quandoet cetera‹. ›Expliciunt regule‹.

5) 182va–188ra Digitalisat

Beteiligte Personen
Hugo de Sancto Caro (GND-Nr.: 118707957).
Titel
“De confessione libri II”.
Angaben zum Text
Zwei Beichtformulare bzw. -anleitungen für Priester.
(182va–183vb) ›Incipit liber Hugonis cardinalis de confessione‹. Confessio debet esse preuisa, amara, verecunda, discreta, integra, spontanea … (183vb) super omnes scientias maxima scientia est scire confiteri peccata sua et modum confitendi (Hugo de Sancto Caro [?], “Confessio debet esse praevisa” [Kaeppeli, Scriptores OP 1993; Bloomfield, ILWVV 878 (fälschlicherweise dem Umfeld von Hugo de Sancto Victore zugewiesen); ed. Pierre Michaud-Quantin, Deux formulaires pour la confession du milieu du XIIIe siècle, in: Recherches de théologie ancienne et médiévale 31, 1964, S. 43–62, hier S. 52–57 (zum Autor S. 44f.)]). (183vb–188ra) ›Incipit secundus liber etc.‹. Cum ad sacerdotem pro peccatis [c]onfitendis peccator accesserit, dicat sacerdos: dominus uobiscum … (185vb) In fine fiat generalis confessio, et a sacerdote absolutio detur. Confessor [lies: Sacerdos] debet esse dulcis et in crepando peccatorem, affabilis in inquirendo, mitis in audiendo … (188ra) reddere debet nec exigere. Quid autem, si ecclesia cogit per excommunicacionem (Ps.-Iohannes Rigaldi, “Cum ad sacerdotem” [Bloomfield, ILWVV 1032; ed. Joseph Goering / Pierre J. Payer, The ‘Summa penitentie fratrum predicatorum’. A Thirteenth-Century Confessional Formulary, in: Mediaeval Studies 55 (1993), S. 1–50, hier S. 25–41 (der hier edierte Text weicht von dem der Hs. ab und endet 185vb)]). ›Explicit iste liber et cetera‹.
Rubrik
182va ›Incipit liber Hugonis cardinalis de confessione‹.
Incipit
182va Confessio debet esse preuisa, amara, verecunda, discreta, integra, spontanea
Weiteres Initium
183vb Cum ad sacerdotem pro peccatis confitendis peccator accesserit dicat sacerdos dominus vobiscum ; 185vb Confessor debet esse dulcis et in crepando peccatorem affabilis in inquirendo mitis in audiendo.
Explicit
188ra … reddere debet nec exigere. Quid autem, si ecclesia cogit per excommunicacionem.Explicit iste liber et cetera‹.
Edition
s. Angaben zum Inhalt.

6) 188rb–192rb Digitalisat

Verfasser
Hermannus de Scildis (de Schildesche) (GND-Nr.: 118907263).
Titel
Speculum manuale sacerdotum.
Angaben zum Text
Zumkeller, Mss., Nr. 391, S. 192 (Nennung dieser Hs.); Rep. font. 5, S. 465; Bloomfield, ILWVV 4086.
Rubrik
188rb ›Incipit speculum clericorum‹.
Incipit
188rb Incipit speculum sacerdotum. Prima superficies speculi huius sacerdotum representat speculanda circa baptismum
Explicit
192rb … et si alias vere penitet, potest eam absoluere.Que hic deficiunt, in s[um]ma et l[ec]tura Host[iensis] et in repertorio aureo Guull. [lies: Guillelmi] ti[tulo] de pe[nitentia] et re[missione] plenius continetur [!], amen‹.
Edition
Vgl. [Hermannus de Scildis, Speculum sacerdotum], Mainz: [Drucker der Prognosticatio, um 1477/80] (GW 12295) u.ö.

7) 192va–221va Digitalisat

Titel
Casus decretalium.
Angaben zum Text
Erläuterungen zu den Dekretalen v. a. Gregors IX. (vgl. Emil Friedberg [Hg.], Corpus Iuris Canonici, Bd. 2: Decretalium collectiones, Leipzig 21881, Sp. 1–928) insb. die Beichte betreffend (s. Schulte, GQ 2, S. 535f.). 192va–193ra Inhaltsverzeichnis vorangestellt.
193rb ›Incipit prologus‹. Labia sacerdotis custodiunt scientiam, et legem requirunt ex ore eius, quia angelus domini exercituum est (Mal 2,7). Hic duo describuntur que debe[n]t esse in sacerdotibus, scilicet perfectio conscientie et sanctitas vite … (194ra) canones appellantur. His vis[is] ad litteram accedamus.Incipit liber primus‹. Cvm summam hanc fratribus legerem et quosdam casus lectioni intersererem … (194rb) et emendas et conpilatoris animam deo deuotis laudibus reconmendes.De electione et electi potestate‹. Quid, si omnes velint habere ratam electionem … (221va) R[esponsi]o: excommunicatus audit foris diuina, illi qui sunt in ecclesia debent recedere, li. Innoc. et Host. et Extra e. Explicit per manus [?].
222*r–v leer.
Rubrik
193rb ›Incipit prologus‹.
Incipit
193rb Labia sacerdotis custodiunt scientiam, et legem requirunt ex ore eius, quia angelus domini exercituum est (Mal 2,7). Hic duo describuntur que debe[n]t esse in sacerdotibus, scilicet perfectio conscientie et sanctitas vite
Explicit
221va … R[esponsi]o: excommunicatus audit foris diuina, illi qui sunt in ecclesia debent recedere, li. Innoc. et Host. et Extra e. Explicit per manus [?].


Bearbeitet von
Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 152. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.