Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 192

Zusammengesetzte Handschrift

Papier · 1, 224, 1 Bll. · 30,5-31,5 × 21,5 cm · wohl Umgebung von Worms · I. um 1466/73 / II. nach 1462 / III. nach 1458


Schlagwörter (GND)
Theologie / Dogmatik / Apologetik / Exegese / Brief / Predigt.
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
1, 224, 1 Bll.
Format (Blattgröße)
30,5-31,5 × 21,5 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
Hs. aus drei Faszikeln zusammengesetzt (I. Bl. 1–185; II. Bl. 186–206c; III. Bl. 207–219). (I-1)1a + Ib + … + (I-1)220*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 220* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.; die Lagenmitten im Falz mit Pergament (aus einer makulierten Hs. des 14. Jh.) verstärkt.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Foliierung a–b, 1–206 (Rom, 17. Jh.), drei ungezählte Bll., 207–219 (modern), s. auch Fasz. III; moderne Vor- und Nachsatzbll. sowie die drei bei der Zählung übersprungenen Bll. nach Bl. 206 sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen.

Buchschmuck
Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium: rote Lombarden z. T. mit Aussparungen „similar to those of Nicolaus Numan (cf. Pal. lat. 971, fol. 5v)“.

Nachträge und Benutzungsspuren
S. Fasz. I.

Einband
Römischer Einband zwischen 1626 und 1633: grünes Pergament über Pappe, auf Vorder- und Hinterdeckel goldgeprägte Wappensupralibros von Papst Urban VIII. und Kardinalbibliothekar Francesco Barberini. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 823.
Rücken 1846–1853 erneuert: weißes Pergament mit goldgeprägten Wappen von Papst Pius IX. und Kardinalbibliothekar Luigi Lambruschini sowie grünem Signaturschild.
Provenienz
Frankenthal / (Pfalz) / Heidelberg.
Geschichte der Handschrift
Alle drei Faszikel wurden wohl in demselben Skriptorium in der Umgebung von Worms wie Vatikan, BAV, Pal. lat. 191 und Pal. lat. 193 hergestellt; zwei Besitzvermerke des Augustiner-Chorherrenstifts Groß-Frankenthal bei Worms aus dem 16. Jh. (bv Ad maius Franckendal apud Wormaciam mit Frankenthaler Signatur m 20, 219r Ad maius Franckentall pertinet liber iste), das bv im 16. Jh. nachgetragene Inhaltsverzeichnis zum gesamten Codex und der 185v ebenfalls im 16. Jh. (?) nachgetragene Titel zum folgenden Text in Fasz. II zeigen, dass sie spätestens zu diesem Zeitpunkt zusammengebunden worden waren; wohl spätestens 1562 im Zuge der Auflösung des Frankenthaler Klosters nach Heidelberg gelangt. Vgl. Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium, Textbd., S. 146f., 165–167.
Bl. ar Capsa-Nummer C.[7]4 (?) mit Allacci-Signatur (?) 1071 (beide durchgestrichen) sowie alte Signatur 192. - S. auch Geschichte der Faszikel I, Faszikel II und Faszikel III.

Faksimile
http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_192
Literatur
Bartsch, Handschriften, S. 186, Nr. 339; Cohen-Mushlin, Medieval; Scriptorium, bes. Textbd., S. 166; HÜWA 1.2, S. 320; Krämer, Handschriftenerbe 1, S. 243; OVL, Pal.lat.192; Schunke, Einbände 2.2, S. 823; Stevenson, Latini, S. 34f.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

Faszikel I (Bl. 1–183)

Sachtitel / Inhalt
Augustinus.
Entstehungsort
wohl Umgebung von Worms. (Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium).
Entstehungszeit
um 1466/73.
Typus (Überlieferungsform)
Faszikel.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
187 Bll.
Format (Blattgröße)
31,5 × 21,5 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
Ib + 14 VI168 + (IV-3)173 + 3 VI206c (inkl. Bll. 206a-c).
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
12v–96v, 120v–168v Lagenreklamanten auf der jeweils letzten Seite; s. auch zum Codex.

Schriftraum
24,5–26 × 16 cm; 23–24 × 13–14 cm.
Spaltenanzahl
1 Spalte (außer 100v–106v, 182v–183r 2 Spalten).
Zeilenanzahl
uneinheitlich (49–61 Zeilen).
Angaben zu Schrift / Schreibern
Von mehreren Händen geschrieben. - S. auch Nachträge und Benutzungsspuren.
Buchgestaltung
Incipits und Explicits rubriziert, 1r Zwischenüberschrift in Rot; rote Lombarden (119v mit Aussparungen), rubrizierte Satzmajuskeln; rot unterstrichene Textpassagen und Marginalien.
Ohne Zeilenlinierung, lediglich mit Schriftraumbegrenzung. Vorgaben für Rubrikator z.T. stehengeblieben.
Buchschmuck
s. Buchgestaltung.

Nachträge und Benutzungsspuren
100va–106vb Aug. ep. 147 wenig später nachgetragen (s. Geschichte der Hs.), möglicherweise auch 174r–183ra. Bl. ar Werkkatalog des Augustinus und bv Inhaltsverzeichnis zum gesamten Codex von zwei Frankenthaler Händen des 16. Jh. (Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium, S. 146, S. 166), 185v Titel zum folgenden Text in Fasz. II von einer Hand des 16. Jh. (?) - Korrekturen und Anmerkungen von Texthänden.

Provenienz
Frankenthal (Pfalz) / Heidelberg.
Geschichte des Faszikels
Wohl in demselben Skriptorium in der Umgebung von Worms wie Fasz. II u. III sowie BAV, Pal. lat. 191 und Pal. lat. 193 um 1466/73 (s. Kolophone 100r ›Explicit liber beati Augustini de spiritu et littera completus anno domini 1466 in uigilia sancti Laurencij, sabbato fuit hora quarta post prandium‹ und 106vb ›Explicit liber beati Augustini episcopi de uidendo deo ad Paulinam clarissimam anno domini mcccc°lxxiij in die sancti Marcelli pape et martiris, scilicet sexta feria christiana post octauas epiphanie domini deo gratias‹) hergestellt; vgl. das Explicit 171r … deo gratias, Arge[n]tia[m] Laude[n]burg (auch Pal. lat. 191, 235r).
Besitzvermerk des Augustiner-Chorherrenstifts Groß-Frankenthal bei Worms aus dem 15. Jh. (100r Iste liber pertinet monasterio beate Marie Magdalene in maiore Franckentall inter Spiram et Wormac[iam] situato ordinis canonicorum regularium sancti Augustini episcopi).
S. auch Geschichte der Handschrift.

1) ar Digitalisat

Titel
Catalogus operum Augustini.
Angaben zum Text
Katalog der Werke des Augustinus. Nachtrag aus dem 16. Jh. von Frankenthaler Hand (Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium, S. 146, 166).
1ar–v leer. av-br leer. bv nachgetragenes Inhaltsverzeichnis zum gesamten Codex.
Rubrik
ar ›De libris quibusdam quos conscripsit beatus et magnus pater Augustinus episcopus Yponensis in Affri‹.
Incipit
ar Augustinus ante baptismum scripsit [durchgestrichen: libros] de pulchro et apto libros tres, adhuc autem cathecuminus soliloquiorum duos
Explicit
ar … contra Gaudentium episcopum Donatistarum duo, contra epistulas Pelagianorum quatuor.

2) 1r–21v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Contra epistulam Parmeniani.
Angaben zum Text
CPL 331; 1r vorangestellt der entsprechende Auszug (II,17) aus Augustinus, Retractationes (CPL 250; CCL 57 [Mutzenbecher 1984], S. 103f.).
Rubrik
1r ›Incipit liber sancti Augustini ad Tichonium contra epistulam Parmeniani Donatiste‹.
Incipit
1r Multa quidem et alia aduersus Donatistas pro uiribus quas dominus prebet partim scribendo partim eciam tractando disserui (Aug. c. Parm. I,1,1) …
Explicit
21v … Si quid pro huiusmodi peruersitatibus et iniquitatibus patiuntur, si nolunt corrigi, saltem non audeant gloriari, amen (Aug. c. Parm. III,6,29). ›Explicit decentissimus et utilissimus liber sancti Augustini episcopi contra epistulam Parmeniani Donatiste‹.
Edition
CSEL 51 (Petschenig 1908), S. 19–141.

3) 22r–58v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De baptismo contra Donatistas.
Angaben zum Text
CPL 332.
Rubrik
22r ›Incipit liber sancti Augustini primus de baptismate‹.
Incipit
22r In eis libris quos aduersus epistulam Parmeniani quam dedit ad Tichonium scripsimus (Aug. bapt. I,1,1) …
Explicit
58v … quod autem ab unitate non recesserunt, gaudemus, quia cum eis edificamur in petram [!] (Aug. bapt. VII,54,103). ›Explicit de baptismo liber septimus‹.
Edition
CSEL 51 (Petschenig 1908), S. 145–375.

4) 58v–82v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum.
Angaben zum Text
CPL 342.
Rubrik
58v ›Incipit de baptismo paruulorum liber primus‹.
Incipit
58v Qvamuis in medijs et magnis curarum estibus atque tediorum quae nos detinent a peccatoribus (Aug. pecc. mer. I,1,1) …
Explicit
82v … liber prolixus est natus, utinam tam perfectus quam tandem aliquando finitus (Aug. pecc. mer. III,13,23)! ›Explicit liber tercius sancti Augustini episcopi recte fidei ad Marcellinum tribunum et notarium de baptismo paruulorum‹.
Edition
CSEL 60 (Urba / Zycha 1913), S. 3–151.

5) 82v–88r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De unico baptismo contra Petilianum.
Angaben zum Text
CPL 336.
Rubrik
82v ›Incipit liber de unico baptismo‹.
Incipit
82v Respondere diuersa sentientibus et a regula ueritatis errantibus, Constantine frater, sepissime cogimur (Aug. un. bapt. 1,1) …
Explicit
88r … sic et in hereticorum iniquitate inuenta ueritas non neganda est, qua detinetur baptismi sacramentum, amen (Aug. un. bapt. 18,32). ›Explicit liber sancti Augustini de unico baptismo‹.
Edition
CSEL 53 (Petschenig 1910), S. 3–34.

6) 88r–100r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De spiritu et littera.
Rubrik
88r ›Incipit liber beati Augustini episcopi de spiritu et littera‹.
Incipit
88r Lectis opusculis que ad te nuper elaboraui, fili karissime Marcelline, de baptismo paruulorum (Aug. spir. et litt. 1,1) …
Explicit
100r … aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? Quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso omnia, ipsi gloria in secula seculorum, amen (Aug. spir. et litt. 36,66). ›Explicit liber beati Augustini de spiritu et littera completus anno domini 1466 in uigilia sancti Laurencij, sabbato fuit hora quarta post prandium‹ [darauf folgt ein Frankenthaler Besitzvermerk].
Edition
CSEL 60 (Urba / Zycha 1913), S. 155–229.

7) 100va–106vb Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De videndo deo (ep. 147).
Angaben zum Text
Nachtrag von 1473. Zum Text s. CPL 262.
107r–108v leer.
Rubrik
100va ›Liber beati Augustini episcopi de uidendo deo ad Paulinam clarissimam‹.
Incipit
100va Augustinus, memor debiti, quod ex tua peticione et mea promissione factum est, religiosa famula dei Paulina (Aug. ep. 147,1) …
Explicit
106vb … de corpore uero spirituali, si dominus iuuerit, opere alio experiemur, quid disputare ualeamus (Aug. ep. 147,54). ›Explicit liber beati Augustini episcopi de uidendo deo ad Paulinam clarissimam anno domini mcccc°lxxiij in die sancti Marcelli pape et martiris, s[cilicet] sexta feria christiana [?] post octauas epiphanie domini deo gratias‹.
Edition
CSEL 44 (Goldbacher 1904), S. 274–331.

8) 109r–171r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De consensu evangelistarum.
Angaben zum Text
CPL 273. 118r–119v, 147r–v, 167r Kapitelverzeichnisse vor lib. II-IV; 141r–v Platz für fehlende Passage (Aug. cons. evang. II,68,130–69,132: ad eum caecihoc totum et alii) frei gelassen, ebenso 145v–146r (Aug. cons. evang. II,78,153–79,155: -rant recapitulanteset Marcus caput domini). 171v–173v leer.
Rubrik
109r ›Incipit liber Aurelij Augustini episcopi primus de concordia euangelistarum‹.
Incipit
109r Inter omnes diuinas auctoritates que sancti litteris continentur euangelium merito excellit (Aug. cons. evang. I,1,1) …
Explicit
171r … qui euangelista Christum longe ceteris alcius commendat, apud eum discipulis et pedes lauat (Aug. cons. evang. IV,10,20). ›Aurelij Augustini explicit liber quartus et ultimus de concordia euangelistarum deo gratias, Arge[n]tia[m] Laude[n]burg‹.
Edition
CSEL 43 (Weihrich 1904).

9) 174r–182r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Weitere beteiligte Personen
Quodvultdeus Carthaginiensis (GND-Nr.: 118968289).
Titel
De haeresibus ad Quodvultdeum.
Angaben zum Text
CPL 314; vorangestellt 174r–175r Aug. ep. 221–224 von Augustinus bzw. Quodvultdeus Carthaginiensis (s. CPL 262) und 175vr Kapitelverzeichnis, 182r unmittelbar angeschlossen die pseudepigraphischen Zusätze über Nestoriani und Euticiani (s. CPPM 1, Nr. 122a).
Rubrik
174r ›Prologus in libr[os] Augustini de heresibus‹.
Incipit
175v Qvod petis sepissime atque instantissime, sancte fili Quoduuldeus, ut de heresibus aliquid scribam (Aug. haer. praef. 1) …
Explicit
182r … quod restat implendum, quod tamen magnum esse cernitis, me orationibus adiuuetis (Aug. haer. epil.). Nestoriani a Nestorio episcopo qui contra catholicam fidema mortuis resurgens ascendit (Ps.-Aug. haer. app. 2). Euticiani ab Eutice quodam Constantinopolitane ecclesie presbiteroquod capiti defuisset (Ps.-Aug. haer. app. 3). Explicit Augustinus de heresibus.
Edition
CCL 46 (Vander Plaetse / Beukers 1969), S. 273–345, S. 349f.

10) 182va–183ra Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Sermo de conversione ad deum (serm. 39).
Angaben zum Text
S. CPL 284. 183v–185v leer (außer 185v nachgetragener Titel zum folgenden Text in Fasz. II).
Rubrik
182va ›Augustinus de conuersione ad deum‹.
Incipit
182va Audiuimus, fratres karissimi, per prophetam dicentem: ne tardas conuerti ad deum (Aug. serm. 39,1) …
Explicit
183ra … et futura bona ueniant sempiterna (Aug. serm. 39,6). Deus benedictus cum omnibus electis in seculorum secula, amen.Explicit‹;.
Edition
CCL 41 (Lambot 1961), S. 489–492.

Faszikel II (Bl. 185–206)

Sachtitel / Inhalt
Gabriel Biel; Contra Dietherum de Ysenburg.
Entstehungsort
wohl Umgebung von Worms. (Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium).
Entstehungszeit
nach 1462.
Typus (Überlieferungsform)
Faszikel.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
24 Bll.
Format (Blattgröße)
30,5 × 21,5 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
3 VI206c (inkl. Bll. 206a-c).
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
197v Lagenreklamant auf der letzten Seite; s. auch zum Codex.

Schriftraum
21,5–22,5 × 12,5–13 cm.
Spaltenanzahl
1 Spalte.
Zeilenanzahl
51–55 Zeilen.
Angaben zu Schrift / Schreibern
S. Nachträge und Benutzungsspuren.
Buchgestaltung
200v, 203v, 204v rubrizierte Überschriften; rote Lombarden, rubrizierte Satzmajuskeln; rot unterstrichene Textpassagen und Marginalien.
Ohne Zeilenlinierung, lediglich mit Schriftraumbegrenzung (Zirkellöcher).

Nachträge und Benutzungsspuren
206r das Gedicht über die Schlacht bei Seckenheim (a. 1462) nur wenig später nachgetragen. Zur nachgetragenen Überschrift 185v s. Fasz. II.
Korrekturen und Anmerkungen von Texthand.

Provenienz
Frankenthal (Pfalz) / Heidelberg.
Geschichte des Faszikels
Wohl in demselben Skriptorium in der Umgebung von Worms wie Fasz. I u. III sowie Vatikan, BAV, Pal. lat. 191 u. Pal. lat. 193 bald nach 1462 (s. die Werk- bzw. Briefdatierungen 200v, 202v, 203r/v, 204r/v, 206r) hergestellt.
S. auch Geschichte der Handschrift.

11) (185v/)186r–200v Digitalisat

Verfasser
Gabriel Biel (GND-Nr.: 118510703).
Titel
Defensorium oboedientiae apostolicae.
Angaben zum Text
CALMA 3, S. 613; VL2 1, Sp. 855 (Nennung dieser Hs.).
Rubrik
185v ›Tractatus magistri Gabriel Byel de Spiram, ecclesie Moguntinensis vicarij, sacre theologie professoris [alias licenciati], ex[i]mij predicatoris in Rynkauia, de quibusdam articulis fidei credendis [nachgetragen]‹.
Incipit
186r Olym surrecturos pseudo prophetas, seductores multorum, ewangelica tuba prodidit [am Rand: ›Mth. xxijjj‹]. Sed et magistri
Explicit
200v … se ad paria meus impugnator dolo et fraude cessantibus obligabit. Datum anno domini mcccclxij, die xxij mensis Octobris, pontificatus sanctissimi in Christo, patris et domini nostri Pii diuina prouidentia pape secundi anno quinto deo gratias.

12) 200v–206r Digitalisat

Beteiligte Personen
Aeneas Silvius Piccolomini (Papst Pius II.) (GND-Nr.: 118594702) / Fridericus III imperator (Kaiser Friedrich III.) (GND-Nr.: 118535773) / Gabriel Biel (GND-Nr.: 118510703).
Titel
Contra Dietherum de Ysenburg (partim lingua Germanica).
Angaben zum Text
Vier Briefe bzw. Bullen zur Mainzer Stiftsfehde a. 1461/62 von Papst Pius II. (s. Rep. font. 9, S. 260 ), ein Rundschreiben von Ks. Friedrich III. sowie ein offener Brief an einen Mainzer Freund von Gabriel Biel.
(200v–202v) ›Processus pape preuaricacionis etc. domini Dietheri de Ysenburg. Pius episcopus seruorum dei ad perpetuam rei memoriam. In apostolice sedis specula diuino consilio constitutis duo inter alia precipua a nobis diligentissime inspici … (202v) se nouerit incursurum. Datum Tyburi anno incarnacionis dominice mcccclx primo xij Kln. Septembris pontificatus nostri anno 3° (Brief Papst Pius’ II. zur Absetzung Diethers von Isenburg [Einblattdruck, [Mainz: Johann Fust / Peter Schöffer, nicht vor 21. Aug. 1461] (GW M33586); vgl. Pii secundi pont. max. Epistolae de conventu Mantuano [Epistolae in pontificatu editae], Mailand: Antonius Zarotus 25. Mai 1473 (GW M33684), Nr. 4]). (202v–203r) Pius episcopus, seruus seruorum dei, dilecto filio Adulpho de Nassauuo, electo Magunt. salutem et apostolicam benedictionem. Ad apostolice dignitatis apicem superna disposicione vocati ex pastoralis officij debito … (203r) et gratiam uberius merearis. Datum Tyburi anno incarnationis dominicie mcccclx primo, xij° Kln. Septembris pontificatus nostri anno 3° (Brief Papst Pius’ II. an Adolph von Nassau [Einblattdruck, [Mainz: Johann Fust / Peter Schöffer, nicht vor 21. Aug. 1461] (GW M33583-M33584)]). (203r–v) Pius episcopus, seruus seruorum dei, dilectis filijs vniuersis, capitulis, prepositis, scolasticiset singulis eiusdem ecclesie Magunt. salutem et apostolicam benedictionem. Cum nos hodie iniquitatis filium Dietherum qui se pro electo Mag. gerebat … (203v) se nouerit incursurum. Datum Tyburi anno incarnacionis dominice mcccclx primo xij Kln. Septembris pontificatus nostri anno 3° (Brief Papst Pius’ II. an die Mainzer Diözese [Einblattdruck, [Mainz: Johann Fust / Peter Schöffer, nicht vor 21. Aug. 1461] (GW M33587)]). (203v–204r) ›Littera imperatoris contra Dietherum de Ysenburg et pro Adolffo de Nassauo in ca[usa] sepe narrata ex consensu pape. Wir Friederich von gottes gnaden romischer keyser zu allen zijten merer des riches zu Vngern Dalmatien Croatien etc. konig herczog zu Osterich zu Styer zu Kernthen zu Crayn graue zu Tyroll etc. enbieten allen vnd igklichen koerforsten fursten geistlichenunser gnade vnd allez gutt. Erwirdigen hochgebornen ersamen edelen vnd lieben getruwen, vns hat vnser heyliger vatter, der bapst Pius, undrichtet … (204r) onuergrifflich vnd vnschedelich. Geben zu Grecz mit vnserm keyserlichen offgetrucktem inges[iegel] am samszdage vor sant Laurencien dag nach Christ gebört vierczehenhundert vnd [eine Zahl durchgestrichen] im lxi vnsers richs des romischen ym xxij des keyserthums im x vnd des vngerssen im dritten jaren (Rundschreiben Ks. Friedrichs III. an alle Reichsuntertanen [dt.] [RI2 13.3, Nr. 81; Einblattdruck, [Mainz: Johann Fust / Peter Schöffer, nach 8. Aug. 1461] (GW M10342)]). (204r–v) Pius episcopus, seruus seruorum dei etc., nobili viro Friderico [?] comiti Palatino [korrigiert aus ?], sacri imperij electori salutem in domino. Quod te dilectum de more filium non uocamus neque benedicimus tibi … (204v) possunt inueniri presidia. Datum Rome etc. anno domini etc. lxjj vij° Kln. Marcij anno quarto (Brief Papst Pius’ II. an Pfalzgraf Friedrich I. [Pii secundi pont. max. Epistolae de conventu Mantuano [Epistolae in pontificatu editae], Mailand: Antonius Zarotus 25. Mai 1473 (GW M33684), Nr. 36]). (204v–206r) ›Disz ist die abeschr[ifft] eyns senbr[ieffs] den der hochgelert andechtige vnd ersam messer Gabriel Byel [durchgestrichen: le] lycenciatt der heyligen geschrifft siner gutten frunde eyme in die stadt Mencz ee die gewonnen wart obir sant haitt. Gnade vnd erluchtunge des heyligen geistes cristlich warheit zu bekennen vnd derselben stanthaffticklichen in dissen sorglichen dagen … (206r) vor mich armen sunder begere ich vmb gottes willen. Geben ym Rinckauwe off samsztag in der herbst fronefasten anno etc. lxjj.Gabriel Byel von Spier‹ (Gabriel Biel, Brief an einen guten Freund [dt.] [CALMA 3, S. 613; VL2 1, Sp. 855 (Nennung dieser Hs. mit gekürztem Text); Druck: Adalbert Erler, Gabriel Biel und die Mainzer Stiftsfehde, in: Nassauische Annalen 71, 1960, S. 222–224, hier S. 223f. und Adalbert Erler, Mittelalterliche Rechtsgutachten zur Mainzer Stiftsfehde 1459–1463, Wiesbaden 1964, S. 309–312 (jeweils nach dieser Hs.), vgl. Heiko A. Oberman, Spätscholastik und Reformation, Bd. 1: Der Herbst der mittelalterlichen Theologie, Zürich 1965, S. 24–30]).
Rubrik
200v ›Processus pape preuaricacionis etc. domini Dietheri de Ysenburg‹. 203v ›Littera imperatoris contra Dietherum de Ysenburg et pro Adolffo de Nassauo in ca[usa] sepe narrata ex consensu pape‹. 204v ›Disz ist die abeschr[ifft] eyns senbr[ieffs] den der hochgelert andechtige vnd ersam messer Gabriel Byel [durchgestrichen: le] lycenciatt der heyligen geschrifft siner gutten frunde eyme in die stadt Mencz ee die gewonnen wart obir sant haitt‹.
Incipit
200v Pius episcopus seruorum dei ad perpetuam rei memoriam. In apostolice sedis specula diuino consilio constitutis duo inter alia precipua a nobis diligentissime inspici
Weiteres Initium
202v–203r Pius episcopus servus servorum dei dilecto filio Adolpho de Nassau electo Moguntium salutem et apostolicam benedictionem Ad apostolicae dignitatis apicem superna dispositione vocati ex pastoralis officii debito; 203r Pius episcopus servus servorum dei dilectis filiis universis capitulis praepositis scholasticis et singulis eiusdem ecclesiae Moguntinae salutem et apostolicam benedictionem Cum nos hodie iniquitatis filium Dietherum qui se pro electo Moguntium gerebat ; 203v Wir Friederich von gottes gnaden romischer keyser zu allen zijten merer des riches zu Vngern Dalmatien Croatien etc. konig herczog zu Osterich zu Styer zu Kernthen zu Crayn graue zu Tyroll etc. enbieten allen vnd igklichen koerforsten fursten geistlichen … unser gnade vnd allem gutt. Erwirdigen hochgebornen ersamen edelen vnd lieben getruwen, vns hat vnser heyliger vatter, der bapst Pius, undrichtet ; 204r Pius episcopus servus servorum dei etcetera nobili viro Friderico comiti Palatino sacri imperii electori salutem in domino Quod te dilectum de more filium non vocamus neque benedicimus tibi ; 204v Gnade vnd erluchtunge des heyligen geistes cristlich warheit zu bekennen vnd derselben stanthaffticklichen in dissen sorglichen dagen.
Explicit
206r … vor mich armen sunder begere ich vmb gottes willen. Geben ym Rinckauwe off samsztag in der herbst fronefasten anno etc. lxjj.Gabriel Byel von Spier‹.
Edition
s. Angaben zum Inhalt.

3) 206r Digitalisat

Titel
Carmen de proelio apud Seckenheim a. 1462.
Angaben zum Text
Nach 1462 nachgetragen; Walther, IC 10669 (Nennung dieser Hs.); Gedicht über die Schlacht bei Seckenheim a. 1462 während der Mainzer Stiftsfehde.
Incipit
206r Marchio Badensis festo Pauli prostratus ducitur excaptus [lies: et captus ?], Palatinis exsuperatus. Wirtenberg, Baden, comites sunt Pet[ri] prostrati crastino captiui Palatinis rite [durchgestrichen: rad ?] redact[i]. Accensus facula pestis marchio tantaque insultans
Explicit
206r ecce, aspirabat ceptis sors prospera Paulus,amen‹.

Faszikel III (Bl. 207–219)

Sachtitel / Inhalt
Nicolaus de Wachenheim.
Entstehungsort
wohl Umgebung von Worms. (Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium).
Entstehungszeit
nach 1458.
Typus (Überlieferungsform)
Faszikel.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
13 Bll.
Format (Blattgröße)
31,5 × 21,5 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(VI+1)219.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Bll. 207–218 von Hand des 15. Jh. 1–12 gezählt; s. auch zum Codex.

Schriftraum
23,5–24 × 13,5–14 cm.
Spaltenanzahl
1 Spalte.
Zeilenanzahl
53–55 Zeilen.
Buchgestaltung
Überschrift und Explicit rubriziert; rote Lombarden, rote Paragraphzeichen; rot unterstrichene Textpassagen und Marginalien.
Ohne Zeilenlinierung, lediglich mit Schriftraumbegrenzung.

Nachträge und Benutzungsspuren
Korrekturen und Anmerkungen von Texthand.

Provenienz
Frankenthal (Pfalz) / Heidelberg.
Geschichte des Faszikels
Wohl in demselben Skriptorium in der Umgebung von Worms wie Fasz. I u. II sowie Vatikan, BAV, Pal. lat. 191 und BAV, Pal. lat. 193 nach 1458 (s. die Werkdatierung 218v) hergestellt.
S. auch Geschichte der Handschrift.

13) 207r–219r Digitalisat

Verfasser
Nicolaus de Wachenheim (GND-Nr.: 1022349228).
Titel
Contra errores quorundam iuvenum masculorum.
Angaben zum Text
S. Franz Falk, Der Heidelberger Rektor Nikolaus von Wachenheim (1480), in: Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte 22.2, 1908, S. 56-62, hier S. 58–60, Ulrich Gäbler, Die Kinderwallfahrten aus Deutschland und der Schweiz zum Mont-Saint-Michel 1456–1459, in: Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte 63, 1969, S. 221–331, hier S. 289–302 und Krzysztof Bracha, Pielgrzymki dziecięce do Mont Saint Michel sur Mer w świetle traktatu ‚Contra errores quorundam iuvenum masculorum‘ (1458 r.) Mikołaja Wachenheyma [Children’s Pilgrimages to Mont Saint Michel sur Mer and Nicolaus Cral de Wachenheym’s ‚Contra errores quorundam iuvenum masculorum‘], in: Studia historyczne, 40, 1997, S. 17–30 (alle mit Nennung dieser Hs.). 219r folgt ein Inhaltsverzeichnis zum Werk. 219v–220*v leer (außer 219v Bibliotheksstempel).
Rubrik
207r ›In nomine patris et filij et spiritus sancti, amen‹.
Incipit
207r Cvm itaque multorum iuuenum masculorum error non modicus, nostra in regione inauditus, utpote in territorijs Reni [3 Buchstaben expungiert] fluminis Renoque vicinis surrexisse dinoscatur
Explicit
218v … alijs intra varia huius mundi discrimina tueri dignetur clementer nunc et semper, amen.Explicit tractatus siue opusculum contra errores quorundam iuuenum masculorum a magistro Nycolao de Wachenheym, sacre theologie professore compositum anno domini mcccclviij° in alma vniuersitate Heydelbergensi‹.


Bearbeitet von
Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 192. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.