Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 193

(Ps.-)Augustinus

Papier · 1, 265, 1 Bll. · 31 × 21,3–21,7 cm · wohl Umgebung von Worms · 15. Jh. (2. Hälfte)


Schlagwörter (GND)
Theologie / Dogmatik / Katechese / Aszetik / Philosophie / Autobiographie / Musik / Predigt / Brief.
Entstehungsort
wohl Umgebung von Worms. Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium.
Entstehungszeit
15. Jh. (2. Hälfte) . Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium.
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
1, 265, 1 Bll.
Format (Blattgröße)
31 × 21,3–21,7 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(I-1)1a + (V-1)9 + 21 VI261 + II265 + (I-1)266*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 266* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.; die erste Lage (Bll. 1–9) wurde noch im 15. Jh. wohl nachträglich hinzugefügt.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Foliierung (modern) 1–265 zusätzlich zur älteren römischen Foliierung des 17. Jh.; Vor- und Nachsatzbl. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen. – 21v–177v, 201v–213v, 237v–249v Lagenreklamanten auf der jeweils letzten Seite.
Zustand
Am Anfang und Ende leicht verschmutzt, Bl. 1 am äußeren Rand beschädigt (verstärkt).

Schriftraum
22,5–23,4 × 12,3–13,5 cm; 27,5–28,5 × 16,5–19,5 cm.
Spaltenanzahl
1 Spalte.
Zeilenanzahl
uneinheitlich (i.d.R. 47–56 Zeilen).
Angaben zu Schrift / Schreibern
Von mehreren Händen in gotischer Kursive geschrieben, z. T. mit Anklängen an die Bastarda (s. z. B. 98v). S. auch Nachträge und Benutzungsspuren.
Buchgestaltung
Incipits, Explicits und Marginalien bisweilen rot unterstrichen; rote Lombarden, Satzmajuskeln bisweilen rubriziert oder in Rot (Vorgaben für Rubrikator i.d.R. stehengeblieben). – Ohne Zeilenlinierung, lediglich mit Schriftraumbegrenzung.

Nachträge und Benutzungsspuren
182r–188v, 220r–225v (jeweils Lagenende) noch im 15. Jh. nachgetragen, ebenso 202v zwei Notizen; zu Bll. 1–9 s. Zusammensetzung (Lagenstruktur). – Zahlreiche Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen von Text- bzw. zeitgenössischen Händen.

Einband
Römischer Einband zwischen 1878 und 1889: weißes Pergament über Pappe; auf Rücken goldgeprägte Wappen von Papst Leo XIII. und Kardinalbibliothekar Jean-Baptiste Pitra (letzteres stark abgerieben) sowie rotes Signaturschild. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 823.
Provenienz
Frankenthal (Pfalz) / Heidelberg.
Geschichte der Handschrift
Wohl in demselben Skriptorium in der Umgebung von Worms wie Vatikan, BAV, Pal. lat. 191 und Pal. lat. 192 hergestellt. Nach zwei Besitzvermerken des 15. Jh. (1r Iste liber pertinet monasterio beate Marie Magdalene in maiore Franckendall inter Spiram et Wormaciam situato ordinis canonicorum regularium sancti Augustini episcopi et docto[ri]s, de dono domini Wentzelaj Zapp donatus monasterio mit Frankenthaler Signatur m xxj [durchgestrichen] und 170v Iste liber pertinet monasterio beate Marie Magdalene in maiore Franckentall inter Spiram et Wormaciam situato ordinis canonicorum regularium sancti Augustini episcopi, legatus e[st] [l]ib[er] [?] ab honorabili domino Wentzelao Tzapp de Bechteym presbitero) von einem Wenzel Zapp aus Bechtheim nahe Worms (vgl. Vatikan, BAV, Pal. lat. 191, 138v) an das Augustiner-Chorherrenstift Groß-Frankenthal bei Worms geschenkt (s. auch 1r von der Hand des Nikolaus Numan, wohl des Schreibers und Bibliothekars in Frankenthal [fl. 1488–1508]: Confessionum librj xiij beati Augustini episcopi, de dono domini Wentzelay Zapp mit neuer Frankenthaler Signatur C XVI); 265r Frankenthaler Besitzvermerk des 16. Jh. (Ad maius Franckentall pertinet liber iste); wohl spätestens 1562 im Zuge der Auflösung des Klosters nach Heidelberg gelangt. Vgl. Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium, Textbd., S. 138–141, S. 146f., S. 165–167. – 1r Capsa-Nummer C.2 ohne Allacci-Signatur sowie alte Signatur 989 (durchgestrichen).

Faksimile
http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_193
Literatur
Cohen-Mushlin, Medieval Scriptorium, bes. Textbd., S. 166f.; HÜWA 1.2, S. 320f.; Krämer, Handschriftenerbe 1, S. 243; OVL, Pal.lat.193; Schunke, Einbände 2.2, S. 823; Stevenson, Latini, S. 35f.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

1) 1r–2r Digitalisat

Verfasser
Henricus de Hassia senior (Heinrich von Langenstein) (?) (GND-Nr.: 118548395).
Weitere beteiligte Personen
Henricus de Hassia iunior (Heinrich von Altendorf) (GND-Nr.: 10249830X).
Titel
Excerpta theologica.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive. Zwei Exzerpte aus Werken eines magister Heynricus de Hassia (wohl Henricus de Hassia senior bzw. Heinrich von Langenstein [s. VL2 3, Sp. 763–773, hier Sp. 766f.] oder evtl. doch Henricus de Hassia iunior = Heinrich von Altendorf [s. VL2 3, Sp. 756f.]), der zweite 1v–2r aus einem Kommentar zu den Sentenzen des Petrus Lombardus (vgl. Stegmüller, RS 329–331). – 1r Quia quorumcumque uiatorum, quod satis dedit intelligi saluator loquens de Iohanne BaptistaHec magister Heynricus de Hassia et cuj[us] de illo etc. [darauf folgt Frankenthaler Besitzvermerk etc.]. (1v) Utrum anima intellectiua fuerit creata in corpore humano uel extra. Hec est xvja questio magistri Heynrici de Hassia in 2° sententiarum. Item Genesi primo dicitur: faciamus hominem ad ymaginem (Gn 1,26) et cetera … (2r) sequitur quod 2a opinio q[uomod]o ad eius 2m modum est u[er]a etc. H[o]c ille. - 1ar–v leer.
Incipit
1r Quia quorumcumque uiatorum, quod satis dedit intelligi saluator loquens de Iohanne Baptista
Weiteres Initium
1v Utrum anima intellectiva fuerit creata in corpore humano vel extra Haec est XVI quaestio magistri Henrici de Hassia in II sententiarum Item Genesi primo dicitur faciamus hominem ad imaginem et cetera.
Explicit
2r … sequitur quod 2a opinio q[uomod]o ad eius 2m modum est u[er]a etc. H[o]c ille.

2) 2r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De aedificatione dominici corporis excerpta II.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive. Zwei Exzerpte aus "De diversis quaestionibus LXXXIII" (CPL 289; CCL 44A [Mutzenbecher 1975], S. 11–249, hier S. 95f.) bzw. De trinitate (CPL 329; CCL 50–50A [Mountain / Glorie 1968], hier CCL 50, S. 172f.). – 2r Racio sancti Augustini de formacione humani corporis. Sex, nouem, duodecim, decem, octo, hec in unum fiunt quadraginta quinque. Adde ergo ipsum unum, fiunt quadraginta sexut quot anni fuerunt in fabricacione templi, tot dies fuerint in corporis dominici perfectione (Aug. divers. quaest. 56). Nec immerito in edificatione dominici corporis, in cuius figura templum a Iudeis destructumdicebat enim hoc de templo corporis sui sicut euidentissime et robustissime euangelii testimonio declaratur etc. (Aug. trin. IV,5,9).
Rubrik
2r ›Ratio sancti Augustini de formatione humani corporis‹.
Incipit
2r Sex, nouem, duodecim, decem, octo, hec in unum fiunt quadraginta quinque. Adde ergo ipsum unum, fiunt quadraginta sex (Aug. divers. quaest. 56) …
Weiteres Initium
2r Nec immerito in aedificatione dominici corporis in cuius figura templum a Iudaeis destructum (Aug. trin. IV,5,9).
Explicit
2r … dicebat enim hoc de templo corporis sui sicut euidentissime et robustissime euangelii testimonio declaratur etc. (Aug. trin. IV,5,9).
Edition
s. Angaben zum Inhalt.

3) 2r–5v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De natura boni.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive. CPL 323. 2r vorangestellt ein Schaubild (Hec tabula refertur ad sequentem tractatum).
Rubrik
2v ›Aurelij Augustini de natura boni liber incipit feliciter‹.
Incipit
2v [S]vmmum bonum, quo superius non est, deus est, ac per hoc incommutabile bonum est (Aug. nat. bon. 1) …
Explicit
5v … et in omnibus carnalis uite illecebris celestem uitam eternam preponant, amen (Aug. nat. bon. 48).
Edition
CSEL 25 (Zycha 1891), S. 855–889.

4) 5v–8r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Tractatus de decem chordis.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive. Aug. serm. 9 (S. CPL 284; CPPM 1, Nr. 456).
Rubrik
5v ›Sequitur liber eiusdem beati Augustini episcopi de decem cordis, id est de decem preceptis‹.
Incipit
5v [D]ominus et deus noster misericors et miserator longanimis et multum misericors (Aug. serm. 9,1) …
Explicit
8r … Erit ergo [mehrere Buchstaben durchgestrichen] illic [?] sabbatum sabbatorum, ut quod hic desideraueris, ibi perfiuaris [?] (Aug. serm. 9,21). Explicit.
Edition
CCL 41 (Lambot 1961), S. 105–151.

5) 8r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Sermo de disciplina christiana (Anfang) .
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive. CPL 310. – 8r Incipit liber beati Augustini episcopi de disciplina christiana. [L]ocutus est ad nos sermo dei, et depromptus est ad exhortationem nostram dicente scripturauoluit, sicut scriptum est [mehrere Buchstaben durchgestrichen], consummare et breuiare tempus super terram (Aug. discipl. 1,1–2; Text bricht ab).
8v–9v leer.
Rubrik
8r ›Incipit liber beati Augustini episcopi de disciplina christiana‹.
Incipit
8r [L]ocutus est ad nos sermo dei, et depromptus est ad exhortationem nostram dicente scriptura (Aug. discipl. 1,1) …
Edition
CCL 46 (Van der Plaetse 1969), S. 207–224, hier S. 207f.

6) 10r–81r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Confessiones.
Angaben zum Text
CPL 251.
Incipit
10r Magnus es, domine noster, et laudabilis ualde, [durchgestrichen: et] magna uirtus tua et sapiencie tue non est numerus (Aug. conf. I,1,1) …
Explicit
139ra … A te petatur, in te queratur, ad te pulsetur. Sic, sic accipietur, sic inuenietur, sic aperietur, amen (Aug. conf. XIII,38,53). ›Explicit liber confessionum gloriosi confessoris Augustini‹.
Edition
CCL 27 (Verheijen 1981).

7) 81v–116r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De libero arbitrio.
Angaben zum Text
CPL 260.
Rubrik
81v ›Liber Aurelij Augustini Ypponensis episcopi qui appellatur Unde malum‹.
Incipit
81v [am Rand: Discipulus:] dic michi, queso te, utrum deus non sit auctor mali. Augustinus: dicam, si planum feceris (Aug. lib. arb. I,1) …
Explicit
116r … quamquam et si aliquid tibi occurrit, modus libri nos iam finem facere et ab hac disputatione requiescere aliquando [durchgestrichen: compescit] compellit (Aug. lib. arb. III,267). [am Rand: Expliciunt tres libri beati Augustini episcopi Unde malum et de libero arbitrio.].
Edition
CSEL 74 (Green 1956); CCL 29 (Green 1970), S. 211–321.

8) 116r–121r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114) / Hieronymus (GND-Nr.: 118550853).
Titel
Augustini epistulae de origine animae una cum rescripto Hieronymi.
Angaben zum Text
(116r–120v) Incipit liber [korrigiert: epistula est] Augustini ad Ieronimum presbiterem de origine anime. Deum nostrum qui nos uocauit in suum regnum et gloriam et rogaui et rogo, [über der Zeile: ut] hoc quod ad te scribo … (120v) quam in suis sacramentis commendauit, posse liberari (Aug. ep. 166 [s. CPL 262; CSEL 44 [Goldbacher 1904], S. 545–585). Explicit de origine anime. (120v–121r) Rescripcio super hoc sancti Ieronimi ad beatum Augustinum. Uere sancto et omni affectione venerabili episcopo Augustino Ieronimus in Christo salutem. Vnum [lies: Virum] venerabilem, fratrem meum, filium [durchgestrichen: tuum] dignacionis tue … (121r) Litteras quo[que] meas ad sanctum presbiterum Firminum di[ri]gi facio (Hier. ep. 134 [s. CPL 620; CSEL 56 [Hilberg 1918], S. 261–263, hier S. 261f.] = Aug. ep. 172 [CSEL 44 [Goldbacher 1904], S. 636–639). Explicit rescripcio Ieronimi ad Augustinum.
Rubrik
116r ›Incipit liber [korrigiert: epistula est] Augustini ad Ieronimum presbiterem de origine anime; 120v Rescripcio super hoc sancti Ieronimi ad beatum Augustinum‹.
Incipit
116r Deum nostrum qui nos uocauit in suum regnum et gloriam et rogaui et rogo, [über der Zeile: ut] hoc quod ad te scribo (Aug. ep. 166,1,1) …
Weiteres Initium
120v Vere sancto et omni affectione venerabili episcopo Augustino Hieronymus in Christo salutem Virum venerabilem fratrem meum filium dignationis tuae (Hier. ep. 134,1 = Aug. ep. 172,1).
Explicit
121r … Litteras quo[que] meas ad sanctum presbiterum Firminum di[ri]gi facio (Hier. ep. 134,2 = Aug. ep. 172,2). Explicit rescripcio Ieronimi ad Augustinum.
Edition
s. Angaben zum Inhalt.

9) 121r–139v, 140r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De animae quantitate.
Angaben zum Text
CPL 257. 139v–140r unmittelbar angeschlossen das Kapitel (I,10) zu Augustinus, De Genesi contra Manichaeos aus Augustinus, Retractationes (CPL 250; CCL 57 [Mutzenbecher 1984], S. 29–33).
Rubrik
121r ›Incipit dyalogus beati Augustini de natura et qualitate et quantitate anime‹.
Incipit
121r [am Rand: Adeodatus:] Qvoniam video te habundare ocio, queso te, ut respondeas mihi de hijs que me mouent (Aug. quant. anim. 1,1) …
Explicit
139v … propter tuas occupaciones, sed eciam meipsum opportuniorem obseruabo (Aug. quant. anim. 36,81). Iam vero in Affrica constitutus scripsi duos libros in Genesi contra Manicheosfilij ire sicut et ceteri (Aug. retr. I,10).
Edition
CSEL 89 (Hörmann 1986), S. 131–231.

10) 140–156r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Soliloquia.
Angaben zum Text
CPL 252; 140v vorangestellt der entsprechende Auszug (I,4) aus Augustinus, Retractationes (CPL 250; CCL 57 [Mutzenbecher 1984], S. 13–15).
Incipit
140v Uoluenti mihi multa ac uaria mecum diu ac per multos dies sedulo querenti (Aug. soliloq. I,1,1) …
Explicit
156r … sine ullo mendacio pollicetur. Augustinus: Ffiat, ut speramus (Aug. soliloq. II,20,36). Explicit feliciter secundus soliloquiorum.
Edition
CSEL 89 (Hörmann 1986), S. 3–98.

11) 156v–163v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De diligendo deo.
Angaben zum Text
CPPM 2, Nr. 3070.
Rubrik
156v ›Meditacio beati Augustini episcopi de materia quibus causis sit deus super omnia diligendus semper‹.
Incipit
156v Uigili cura, mente sollicita, summo conatu et sollicitudine continua decet nos inquirere et addiscere
Explicit
163v … Propterea quicumque ibi erunt, sic differentibus meritis ab inuicem distabunt. Ad que gaudia perducat nos Iesus Christus qui viuit et regnat deus, amen.
Edition
Migne PL 40, Sp. 847–864.

12) 164r–170v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Manuale (versio longior) .
Angaben zum Text
Enthält cap. 1–24 des bei Migne PL 40 abgedruckten Textes von Ps.-Augustinus, Manuale, gefolgt von Ps.-Augustinus, Liber de dulci admonitione animae (CPPM 2, Nr. 3090 = cap. 38–41 des anonym überlieferten, zisterziensischen Traktates Liber de bono conscientiae sive Tractatus de interiori domo seu De conscientia aedificanda [Migne PL 184, Sp. 507C–552C]), eine Verbindung, die als versio longior des ps.-augustinischen Manuale auch anderweitig überliefert ist (CPPM 2, Nr. 3074; Bloomfield, ILWVV 4957). – (164r–168v) ›Incipit manuale beati Augustini de contemplacione Iesu Christi. Qvoniam in medio [1–2 Buchstaben ausradiert] laqueorum positi sumus, facile a celesti desiderio refrigescimus. Quapropter (Ps.-Aug. man. 1) … (168v) speculando. Celum et terra et omnia que in eis sunt mihi dicere non cessant, ut deum meum diligam super omnia (Ps.-Aug. man. 1–24). (168v–170v) Anima mea, si uis amari a deo, reforma in te ymaginem suam, et desiderabit te. Consilio namque … (170v) celestium pocius contemplacione, quam terrestrium occupacione (Ps.-Aug. dulc. admon. [38–41]). ›Explicit manuale beati Augustii de contemplacione Iesu Christi‹ [darauf folgt ein Frankenthaler Besitzvermerk].
Rubrik
164r ›Incipit manuale beati Augustini de contemplacione Iesu Christi‹.
Incipit
164r Qvoniam in medio [1–2 Buchstaben ausradiert] laqueorum positi sumus, facile a celesti desiderio refrigescimus. Quapropter (Ps.-Aug. man. 1) …
Weiteres Initium
168v Anima mea si vis amari a deo reforma in te imaginem suam et desiderabit te Consilio namque.
Explicit
170v … celestium pocius contemplacione, quam terrestrium occupacione (Ps.-Aug. dulc. admon. [41]). ›Explicit manuale beati Augustii de contemplacione Iesu Christi‹ [darauf folgt ein Frankenthaler Besitzvermerk].
Edition
Ps.-Aug. man.: Migne PL 40, Sp. 951–968, hier Sp. 951–962; Ps.-Aug. dulc. admon.: Migne PL 184, Sp. 546D¬–552C.

13) 171r–179v Digitalisat

Verfasser
Ps.-Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Dialogus quaestionum Orosii percontantis et Augustini respondentis.
Angaben zum Text
CPL 373a; CPPM 2, Nr. 151.
Rubrik
171r ›Incipit prologus libri dyalogorum beati Augustini episcopi percunc‹tante Orosio presbitero‹.
Incipit
171r Licet multi doctissimi et probatissimi viri diuerso equidem stilo (Ps.-Aug. dial. quaest. prol.) …
Explicit
179v … eleganter ait: sciat se non esse episcopum qui preesse desiderat, non prodesse, amen (Ps.-Aug. dial. quaest. 65). ›Explicit dyalogus beati Augustini episcopi percunctante Orosio presbitero deo gratias‹.
Edition
Migne PL 40, Sp. 733–752.

14) 180r–181v Digitalisat

Verfasser
Ps.-Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Sermo de sanctae Mariae annuntiatione.
Angaben zum Text
Ps.-Aug. serm. 195 (s. CPL 368; CPPM 1, Nr. 980).
Rubrik
180r ›Sermo sancti Augustini episcopi de annunciacione gloriose uirginis Marie‹.
Incipit
180r Castissimum Marie virginis uterum, sponse uirginis clausum uentris cubiculum (Ps.-Aug. serm. 195,1) …
Explicit
181v … ut pater dicaris saluatoris; [durchgestrichen: qui uiuit et regnat deus in secula seculorum, amen, und am Rand korrigiert zu: Iesu Christi domini nostri qui cum deo patre uiuit et regnat deus in unitate spiritus sancti per omnia secula seculorum, amen] (Ps.-Aug. serm. 195,6). Explicit sermo.
Edition
Migne PL 39, Sp. 2107–2110.

15) 182r–183v Digitalisat

Verfasser
Hugo de Sancto Victore (GND-Nr.: 118554611) / (Ps.-Augustinus) (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De substantia dilectionis.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive; Besteht aus Exzerpten von zwei Werken Hugos von Sankt Viktor: cap. 1–5 Migne = Institutiones in Decalogum, cap. 4 (Migne PL 176, Sp. 15A–18B) und cap. 6–7 Migne = Miscellanea, lib. I, cap. 171 (Migne PL 177, Sp. 563D–565A) (s. Rep. font. 5, S. 596, 598 und CPPM 2, Nr. 3069). – 182r Liber beati Augustini episcopi de substantia dilectionis et [getilgt: terroris] amoris. [C]ottidanum de dilectione sermonem serimus, ne forte scintillet in cordibus nostris … (183r) sed inordinata cupiditas (cap. 1–5 Migne). Vita cordis amor est … (183v) 2a opera angelorum, 3a opera dei, supremus cubitus, auctor uniuersorum. Finit liber Augustini de substantia dilectionis et [getilgt: terroris] amoris (cap. 6–7 Migne).
Rubrik
182r ›Liber beati Augustini episcopi de substantia dilectionis et [getilgt: terroris] amoris‹.
Incipit
182r [C]ottidanum de dilectione sermonem serimus, ne forte scintillet in cordibus nostris
Explicit
183v … 2a opera angelorum, 3a opera dei, supremus cubitus, auctor uniuersorum. Finit liber Augustini de substantia dilectionis et [getilgt: terroris] amoris.
Edition
Migne PL 40, Sp. 843–848; SC 155 (Baron 1969), S. 82–98 (mit separat abgedrucktem Text von cap. 6–7 Migne unter der Überschrift „Quid vere diligendum sit“); s. auch Angaben zum Inhalt.

16) 184r–187v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (?) (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Sermo de utilitate agendae paenitentiae.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive; Aug. (?) serm. 351 (s. CPL 284).
Rubrik
184r ›Augustinus de utilitate agende penitentie incipit‹.
Incipit
184r [Q]uam sit utilis et necessaria penitentie medicina, facillime homines intelligunt (Aug. [?] serm. 351,1,1) …
Explicit
187v … et labor minor imponitur, et nullo temporalis mortis periculo mors eterna uitatur (Aug. [?] serm. 351,5,12). Explicit Augustinus de utilitate et salubritate penitentie etc.
Edition
Migne PL 39, Sp. 1535–1549.

17) 188r Digitalisat

Verfasser
Caesarius Arelatensis (GND-Nr.: 118666509).
Titel
Sermo de paenitentia.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive; Caes. Arel. serm. 62 (s. CPL 1008 u. CPPM 1, Nr. 1040).
Rubrik
188r ›Augustinus de eo quod non sit differenda penitentia‹.
Incipit
188r Sepe aduertimus, fratres dilectissimi, nonnullos ex uobis conuersionem [?] sanctorum [?] declinare; et hoc intelligo (Caes. Arel. serm. 62) …
Explicit
188r … sanus agat penitentiam in hoc seculo, ut sanus esse ualeat in futuro etc. (Caes. Arel. serm. 62). Hec Augustinus.
Edition
CCL 103 (Morin 1953), S. 271f.

18) 188v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De civitate dei (Exzerpt) .
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive; Aug. civ. XVIII,42–43 (s. CPL 313).
Rubrik
188v ›Augustinus de septuaginta interpretibus‹.
Incipit
188v [P]ost mortem Allexandri Macedonis comites eius cum regnum illud amplissimum non pacifice inter se diuidissent (cf. Aug. civ. XVIII,42) …
Explicit
188v … tamquam ore uno cuncta interpretantibus idem profecto spiritus apparuit unus (Aug. civ. XVIII,43). Hec Augustinus.
Edition
CCL 48 (Dombart / Kalb 1955 ), S. 638–640.

19) 190r–202v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De musica liber VI.
Angaben zum Text
S. CPL 258 u. CPPM 3, Nr. 931.
189r–v leer.
Rubrik
190r ›[am Rand: Liber sextus musici beati Augustini episcopi]‹.
Incipit
190r Satis diu pene adeo plane pueriliter per quinque libros in uestigijs numerorum ad moras temporum (Aug. mus. VI,1,1) …
Explicit
202v … quantum satis est, consecuti essent, eadem refellendorum hereticorum necessitate fecisset [!] uideremus (Aug. mus. VI,17,59).
Edition
Migne PL 32, Sp. 1161–1194.

20) 202v, 203r–219v Digitalisat

Verfasser
Ps.-Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De spiritu et anima.
Angaben zum Text
Zur Autorschaft s. CPPM 2, Nr. 153. 202v zwei nachgetragene Notizen zu Aristoteles, De anima bzw. zur falsch zugewiesenen Autorschaft an Augustinus vorangestellt.
Rubrik
203r ›Incipit liber sancti Augustini de spiritu et anima inscriptus‹.
Incipit
203r Qvoniam dictum est michi, ut me ipsum cognoscam, sustinere non possum, ut me ipsum [korrigiert aus: me] habeam incognitum
Explicit
219v … ex amore uel desiderio patrie sue et visionis dei quem [korrigiert aus: quemquem ?] cernere finis est siue fine, amen. Explicit liber de spiritu et anima intytulatus.
Edition
Migne PL 40, Sp. 779–832, hier Sp. 779–816.

21) 220r–222v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Epistula ad Optatum.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive; Aug. ep. 190 (s. CPL 262).
Rubrik
220r Incipit epistula beati Augustini episcopi ad Optatum episcopum.
Incipit
220r [D]ompno beatissimo et sincera dilectione desiderabili fratri et coepiscopo Optato Augustinus in domino salutem. Quamuis tue sanctitatis nullas ad me ipsum datas acceperim litteras, tamen, quia quas ad Mauritaniam Cesariensem misisti (Aug. ep. 190,1,1 ) …
Explicit
222v … mutua caritate docere non rennuis, multo uberius deo gratias. Memor nostri deo semper uiuas, domine beatissime et sincera dilectione desiderabilis frater (Aug. ep. 190,6,26).
Edition
CSEL 57 (Goldbacher 1911), S. 137–162.

22) 223r–v Digitalisat

Verfasser
Caesarius Arelatensis (GND-Nr.: 118666509).
Titel
Sermo de castitate.
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive; Caes. Arel. serm. 43 (s. CPL 1008 u. CPPM 1, Nr. 1074).
Rubrik
223r Sermo beati Augustini de continencia.
Incipit
223r [Q]uando castitatis bonum, fratres karissimi, secundum quod et decet et expedit commendamus forte (Caes. Arel. serm. 43,1) …
Explicit
223v … quod ita nunc de sua emendacione studeant gaudium facere, ut ad eternum mereantur premium feliciter peruenire; prestante domino nostro Iesu Christo cui est honor et imperiumin secula seculorum, amen (Caes. Arel. serm. 43,9).
Edition
CCL 103 (Morin 1953), S. 189–194.

23) 224r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De civitate dei (Exzerpt) .
Angaben zum Text
Nachtrag des 15. Jhs. in gotischer Kursive; Aug. civ. XX,20 (s. CPL 313).
Rubrik
224r Sermo sancti Augustini episcopi de resurreccione mortuorum.
Incipit
224r Nolumus, inquit apostolus, ignorare vos, fratres, de dormientibus, vt non contristemini sicut ceteri qui spem non habent. Nam si credimus quod Iesus mortuus est et resurrexit, ita et deus (Aug. civ. XX,20) …
Explicit
224r … sed non ideo de hac re inanis est fides uestra, si, quemadmodum futura sit, perfecte comprehendere non ualemus (Aug. civ. XX,20). Explicit sermo.
Edition
CCL 48 (Dombart / Kalb 1955), S. 733–736.

24) 224v–242v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Enchiridion ad Laurentium de fide, spe et caritate.
Angaben zum Text
CPL 295; CPPM 2, Nr. 3061. 224v–225v vorangestellt eine nachgetragene Kapitelübersicht (vgl. CCL 46 [Evans 1969], S. 39–46) und 226r der entsprechende Auszug (II,63) aus Augustinus, Retractationes (CPL 250; CCL 57 [Mutzenbecher 1984], S. 140).
Rubrik
226r Liber beati Augustini episcopi dictus encheridion conscriptus ad Laurencium dyaconum, primicerium ecclesie vrbice.
Incipit
226r Dici non potest, dilectissime fili Laurenti, quantum tua erudicione delecter (Aug. enchir. 1,1) …
Explicit
242v … utinam tam commodum quam prolixum, de fide, spe et caritate conscripsi (Aug. enchir. 33,122). Explicit liber enchiridion sancti Augustini.
Edition
CCL 46 (Evans 1969), S. 49–114.

25) 242v–258r Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De vera religione.
Angaben zum Text
CPL 264.
Rubrik
242v De vera religione Aurelij Augustini liber ad Romanianum.
Incipit
242v Cvm omnis vite bone ac beate via in vera religione constituta sit, qua deus unus colitur (Aug. vera relig. 1) …
Explicit
258r … vnum deum, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia; ipsi gloria in secula seculorum, amen (Aug. vera relig. 313). Finit liber de vera religione Augustini episcopi.
Edition
CSEL 77 (pars posterior) (Green 1961); CCL 32 (Daur 1962), S. 187–260.

26) 258v–260v Digitalisat

Verfasser
Quodvultdeus Carthaginiensis (GND-Nr.: 118968289) / (Ps.-Augustinus) (GND-Nr.: 118505114).
Titel
De IV virtutibus caritatis.
Angaben zum Text
Quodv. virtut. carit. (CPL 412a; CPPM 1, Nr. 891, 1215) = Ps.-Aug. serm. 106 (s. CPL 368).
Rubrik
258v Liber beati Augustini de 4or virtutibus caritatis.
Incipit
258v [D]esiderium caritatis vestre a nobis exigit debitum sermonis officium, sed tanta sunt (Quodv. virtut. carit. 1,1 = Ps.-Aug. serm. 106,1) …
Explicit
260v … ut eadem ipsa caritas fructum in uobis inueniat operis, non folia laudis, amen (Quodv. virtut. carit. 14,10 = Ps.-Aug. serm. 106,14). Explicit alia expositio symboli Augustini.
Edition
CCL 60 (Braun 1976), S. 367–378.

27) 261r–262r Digitalisat

Verfasser
Caesarius Arelatensis (GND-Nr.: 118666509).
Titel
Sermo de verbis apostoli.
Angaben zum Text
Caes. Arel. serm. 179 (s. CPL 1008 u. CPPM 1, Nr. 889).
Rubrik
261r Sermo beati Augustini episcopi de eo quod dicit apostolus: si quis [korrigiert aus: quos ?] edificat super fundamentum hoc aurum, argentum, lapides preciosos, ligna, fenum etc.
Incipit
261r [I]n lectione apostolica que a nobis paulo ante recitata est, fratres karissimi, audiuimus apostolum dicentem, quia fundamentum (Caes. Arel. serm. 179,1) …
Explicit
262r … iugiter amore inimicorum redimamus; prestante domino nostro Iesu Christo qui cum patre et spiritu sancto viuit et regnat deus in secula seculorum, amen (Caes. Arel. serm. 179,9).
Edition
CCL 104 (Morin 1953), S. 724–729.

28) 262v–264r Digitalisat

Verfasser
Ps.-Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Weitere beteiligte Personen
Iulianus Pomerius (GND-Nr.: 100958648).
Titel
Sermo de contemptu mundi.
Angaben zum Text
Aug. serm. erem. 59 (CPPM 1, Nr. 1121). 264r folgen zwei Exzerpte de caritate: Augustinus: Caritas est, ut mihi uidetur, recta uoluntasex qua quidquid est boni operis uiuet. Hoc Augustinus (Iulianus Pomerius, De vita contemplativa, lib. III, cap. 13 [Migne PL 59, Sp. 493B–C]). Augustinus: Si qui forte uultis seruare caritatempropter correctionem dilectionis. Hoc ille (Augustinus, In I ep. Iohannis tract. 7 § 11 [CPL 279; Migne PL 35, Sp. 2034f.]).
Rubrik
262v Sequitur Augustinus de contemptu mundi ad clericos.
Incipit
262v [A]vdite, fratres karissimi, salutarem patris uestri doctrinam qui non terrenam, sed eternam concupiscitis hereditatem (Aug. serm. erem. 59,1) …
Weiteres Initium
264r Augustinus Caritas est ut mihi videtur recta voluntas (Pomer. III,13) ; 264r Augustinus Si qui forte vultis servare caritatem (Aug. in I Io 7).
Explicit
264r … ut de suis beneficijs sibi perhennes reddamus gratias Iesu Christo domino nostro qui cum patre et spiritu sancto uiuit et regnat deus in secula seculorum, amen (Aug. serm. erem. 59,8). Explicit Augustinus de contemptu mundi deo gratias.
Edition
Migne PL 40, Sp. 1215–1218.

29) 264v–265r Digitalisat

Verfasser
Caesarius Arelatensis (GND-Nr.: 118666509).
Titel
Sermo sive admonitio de continua lectione divina.
Angaben zum Text
Caes. Arel. serm. 7 (s. CPL 1008) = Ps.-Aug. serm. erem. 56 (CPPM 1, Nr. 1183).
Rubrik
264v Sequitur ammonicio quedam beati Augustini episcopi.
Incipit
264v Propicio Christo, fratres karissimi, ita lectionem diuinam auido et sicienti corde semper excipiatis (Caes. Arel. serm. 7,1) …
Explicit
265r … ut innobis impleatur illud quod scriptum est: qui docti fuerint fulgebunt ut splendor firmamenti, et qui ad iustitiam erudiunt multos quasi stelle in perpetuas eternitates; quod ipse prestare dignetur qui viuit et regnat deus in secula seculorum, amen (Caes. Arel. serm. 7,5).
Edition
CCL 103 (Morin 1953), S. 37–40.

30) 265v Digitalisat

Verfasser
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Tractatus de Psalmo XXXVIII (unvollständig).
Angaben zum Text
Anfang von Aug. serm. 60 (s. CPL 284). – 265v Augustinus de lapsu mundi. [O]mnis homo in tribulatione constitutus et in sua causa deficiens prudentem aliquem queritunde uane conturbabitur. Thezaurizauit, inquit, et ignorat cui congregat ea [Text bricht ab].
265v–266*v leer (außer 265v Bibliotheksstempel).
Rubrik
265v Augustinus de lapsu mundi.
Incipit
265v [O]mnis homo in tribulatione constitutus et in sua causa deficiens prudentem aliquem querit (Aug. serm. 60,1) …
Edition
CCL 41Aa (Verbraken / Coppieters ’t Wallant / Demeulenaere 2008), S. 236–246, hier S. 236–238.


Bearbeitet von
Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 193. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.