Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 225

Theologische Sammelhandschrift ([Ps.-]Augustinus)

Papier · 8, 273, 1 Bll. · 19,6 × 14 cm · wohl Deutschland · 15. Jh.


Schlagwörter (GND)
Theologie / Predigt / Hagiographie / Bibliographie / Kanonikerregel / Mystik / Florileg.
Entstehungsort
wohl Deutschland.
Entstehungszeit
15. Jh.
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
8, 273, 1 Bll.
Format (Blattgröße)
19,6 × 14 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(I-1)1a + (IV-1)8a + 22 VI263 (inkl. Bl. 71a) + (V-1)272 + (I-1)273*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 273* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl. Lagenmitten mit Pergamentstreifen verstärkt. Zwei Teile (Bll. 1–227 und 228–272) wohl erst nachträglich, jedoch nach dem beide Teile umfassenden Inhaltsverzeichnis (1r) zu urteilen, gezielt zusammengebunden.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–70, 71, 71, 72–267, 168–169, 270–272), zu Bl. 257 korrigiert (aus: 287) von späterer Hand; Vor- und Nachsatzbll. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen. – 12–227v Lagenzählung A–T (mit i. d. R. rubrizierten Lombarden) auf der jeweils letzten Seite.

Schriftraum
15,3–15,5 × 7,9–9,2 cm.
Spaltenanzahl
1 Spalte.
Zeilenanzahl
Bll. 1–223: 29–32 (i. d. R. 31) Zeilen; Bll. 229–272: 30–36 Zeilen.
Angaben zu Schrift / Schreibern
1r–223r in gotischer Kursive mit starker Reduktion der Buchstabenverbindungen, 229r–272r in deutlicherer Kursive geschrieben.
Buchgestaltung
1r–223r: Incipits und Explicits bzw. Überschriften in Rot (selten rubriziert); an Text- bzw. Kapitelanfängen rote oder blaue Lombarden (s. auch Buchschmuck) und z. T. die ersten Worte in rubrizierter Majuskel; rubrizierte (seltener rote oder blaue) Initial- und Satzmajuskeln; 32v–57r rote Seitentitel. – 228v–272r: Incipits in vergrößerter gotischer Minuskel (228v, 256v als Titulus bzw. Buchrolle gestaltet); an Textanfängen rote Lombarden; rubrizierte Initial- und Satzmajuskeln. – Ohne Linierung, lediglich mit Begrenzung des Schriftraums.
Buchschmuck
2r blau-rote Fleuronné-Initiale.

Nachträge und Benutzungsspuren
Wenige (zeitgenössische) Korrekturen und Anmerkungen, häufiger Stellenmarkierungen (u. a. Nota-Zeichen, Maniculae), z. T. in Rot oder rubriziert. 1r moderne Inhaltsangabe, 102v moderne Autorenidentifizierung. Bl. 228 Reste eines Blattweisers.

Einband
Römischer Einband zwischen 1626 und 1633: grünes Pergament über Pappe, auf Vorder- und Hinterdeckel goldgeprägte Wappensupralibros von Papst Urban VIII. und Kardinalbibliothekar Francesco Barberini.
Provenienz
Heidelberg.

Faksimile
http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_225
Literatur
HÜWA 1.2, S. 329; OVL, Pal.lat.225; Poncelet, Codd. hagiogr., S. 254; Schunke, Einbände 2.2, S. 825; Stevenson, Latini, S. 49f.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

) 1r–272r Digitalisat

Beteiligte Personen
Augustinus (GND-Nr.: 118505114) / Quodvultdeus Carthaginiensis (GND-Nr.: 118968289) / Ps.-Maximus Taurinensis (GND-Nr.: 118934996) / (Ps.-)Petrus Chrysologus (GND-Nr.: 118993631) / Possidius Calamensis (GND-Nr.: 118595962) / Eligius Noviomensis (GND-Nr.: 119103427) / (Ps.-)Hugo de Sancto Victore (GND-Nr.: 118554611) / Ps.-Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810) / Ps.-Hieronymus (GND-Nr.: 118550853) / Caesarius Arelatensis (GND-Nr.: 118666509) / (Ps.-)Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831) / Severinus episcopus quidam (GND-Nr.: 11948174X) / Ps.-Ambrosius (GND-Nr.: 11850245X).
Titel
(Ps.-)Augustini aliorumque Sermones et opuscula.
Angaben zum Text
Sammlung von 34 Predigten und theologischen Traktaten v. a. von (Ps.-)Augustinus (zu Aug. serm. s. CPL 284f., zu Ps.-Aug. serm. s. CPL 368) sowie einer Augustinerregel, einem Florileg (v. a. aus Augustinus, Confessiones) und zwei Viten, die im Kern aus 2r–66v und 232v–256v der sog. Collectio de IV virtutibus caritatis (CPPM 1, Nr. 771) besteht (s. Raymond Étaix, L’ancienne collection de sermons attribués à saint Augustin ‘De quattuor virtutibus caritatis’, in: Revue bénédictine 95 (1985), S. 44–59 [Nennung dieser Hs. S. 49]). 1r (fehlerhaftes) Inhaltsverzeichnis (In hoc codice continentur sancti Augustini libri: i. De quatuor virtutibus caritatis … xxxiii. Item passio sancte Cecilie virginis et martiris etc.), dessen Einträge i–xxix mit der sog. Collectio de IV virtutibus caritatis (in der von Étaix, L’ancienne collection, S. 44–47 angegebenen Reihenfolge [im Folgenden zu jedem Stück der Sammlung angegeben]) übereinstimmen, vorangestellt; 1v leer. – 2r–7r Quodvultdeus, De quattuor virtutibus caritatis (CPL 412a; CPPM 1, Nr. 891; ed. CCL 60 [Braun 1976], S. 367–378) = Ps.-Aug. serm. 106 = Coll. virtut. carit. 1 ÉTAIX, 7r–9v Ps.-Aug. serm. erem. 72 (CPPM 1, Nr. 1199; ed. CCL 38 [Dekkers / Fraipont 1956], S. 565–568) = Coll. virtut. carit. 5 Étaix, 9v–11r Aug. (?) serm. 386 (Gryson, Rép. 1, S. 255; ed. Migne PL 39, Sp. 1695–1697) = Coll. virtut. carit. 6 Étaix, 11r–12r Ps.-Aug. serm. 143 (CPPM 1, Nr. 928, 5828; ed. Migne PL 39, Sp. 2025f., Bd. 57, Sp. 567–570) = Ps.-Maximus Taurinensis, serm. 18 = Coll. virtut. carit. 7 Étaix, 12v–13r Ps.-Aug. serm. erem. 76 (CPPM 1, Nr. 1203; ed. Migne PL 40, Sp. 1358) = Coll. virtut. carit. 8 Étaix, 13r–v Ps.-Aug. serm. erem. 73 (CPPM 1, Nr. 1200; ed. Migne PL 40, Sp. 1357f.) = Coll. virtut. carit. 9 Étaix, 13v–15v Aug. serm. 211,1–4 (CPPM 1, Nr. 594; ed. SC 116 [Poque 1966], S. 154–166) = Coll. virtut. carit. 12 Étaix, 15v–17r Ps.-Aug. serm. 61 (CPPM 1, Nr. 846, 6337; ed. Migne PL 39, Sp. 1858f.) = Ps.-Petrus Chrysologus, serm. 53 rec. interpolata = Coll. virtut. carit. 14 Étaix, 17r–19r Ps.-Aug. serm. 56,2–4 (CPPM 1, Nr. 4413 ; ed. MIGNE PL 39, Sp. 1851–1853) = Coll. virtut. carit. 15 Étaix, 19r–21r Petrus Chrysologus, serm. 145 (CPPM 1, Nr. 6306; ed. CCL 24B [Olivar 1982], S. 889–898) = Coll. virtut. carit. 16 Étaix, 21r–23r Ps.-Aug. serm. ed. Caillau II,51 (CPPM 1, Nr. 1357, 5555; CPL 937 ; ed. A.B. Caillau/B. Saint-Yves, Sancti Augustini operum Supplementum, Bd. 2, Paris 1839, S. 258–262 = Migne PLS 4, Sp. 656–659) = Coll. virtut. carit. 19 Étaix, 23r–25v Ps.-Aug. serm. ed. MAI 28 (CPPM 1, Nr. 1633; ed. Angelo Mai, Nova patrum bibliotheca, Bd. 1, Rom 1852, S. 60–63 = Migne PLS 2, Sp. 1126–1128) = Coll. virtut. carit. 20 Étaix, 25v–27r Ps.-Aug. serm. ed. Mai 32 (CPPM 1, Nr. 1637; ed. Angelo Mai, Nova patrum bibliotheca, Bd. 1, Rom 1852, S. 69f. = Migne PLS 2, Sp. 1130–1132) = Coll. virtut. carit. 21 Étaix, 27r–28r Ps.-Aug. serm. ed. Caillau II,52 (CPPM 1, Nr. 1358; ed. A.B. Caillau/B. Saint-Yves, Sancti Augustini operum Supplementum, Bd. 2, Paris 1839, S. 263–265 = Migne PLS 2, Sp. 1071–1073) = Coll. virtut. carit. 22 Étaix, 28r–31r (Ps.-)Iohannes Chrysostomus, Ex homiliis II de cruce et latrone excerpta (vgl. ed. Sigismundus Gelenius, Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d.Ä./Nik. Episcopius d.Ä 1558 [VD16 J402], Bd. 3, Sp. 826–830 [CPG 4338] u. Sp. 833–836 [s. GRYSON, Rép. 1, S. 388]) = Coll. virtut. carit. 23 Étaix, 31r–32r Ps.-Aug. serm. 97a (CPL 1164a; CPPM 1, Nr. 882a; ed. Migne PL 39, Sp. 1931f.; vgl. ed. Pierre-Patrick Verbraken, Le sermon ancien sur la paix du manuscrit R.II.18 de l’Escurial, in: La Ciudad de Dios 181.3–4 [= Homenaje al P. Angel C. Vega], 1968, S. 560–566, hier S. 563–565, Z. 1–60) = Coll. virtut. carit. 24 Étaix, 32r–57v Possidius Calamensis, Vita sancti Augustini (BHL 785; CPL 358; ed. A.A.R. Bastiaensen, Possidii Vita Augustini, in: Vita di Cipriano. Vita di Ambrogio. Vita di Agostino [Scrittori greci e latini. Vite dei santi 3], Verona 1975, S. 127–241) = Coll. virtut. carit. 25a Étaix, 57v–66v Possidius Calamensis (?), Indiculum sive elenchus operum sancti Augustini (BHL 786; CPL 359; ed. André Wilmart, Operum s. Augustini elenchus a Possidio eiusdem discipulo Calamensi episcopo digestus, in: Studi Agostiniani [Miscellanea Agostiniana 2], Rom 1931, S. 149–233, hier S. 161–207 ) = Coll. virtut. carit. 25b Étaix, 66v–71v (Ps.-)Augustinus, Regula tertia seu Praeceptum (CPL 1839b; CPPM 2, Nr. 3590, 3590b; ed. Luc Verheijen, La règle de saint Augustin, Bd. 1: Tradition manuscrite, Paris 1967, S. 417–437; 66v–67v Kapitelübersicht vorangestellt), 71v–76r Aug. serm. 355 (ed. Cyrille Lambot, Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Sermones selecti duodeviginti [Stromata patristica et mediaevalia 1], Utrecht / Brüssel 1950, S. 123–131), 76r–82r Aug. serm. 356 (ed. Cyrille Lambot, Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Sermones selecti duodeviginti [Stromata patristica et mediaevalia 1], Utrecht / Brüssel 1950, S. 132–143), 82r–102v Eligius Noviomensis, De rectitudine catholicae conversationis tractatus sive Sermo de supremo iudicio (CPL 2096; CPPM 1, Nr. 1113; CALMA 3, S. 211; ed. Migne PL 40, Sp. 1169–1190, Bd. 87, Sp. 524D–550C ), 102v–119r Hugo de Sancto Victore, Soliloquium de arra animae (s. Goy, ÜWHV, S. 277–329 [ohne Nennung dieser Hs.]; ed. Migne PL 176, Sp. 951–970; ed. Karl Müller, Hugo von St. Victor, Sololoquium de arrha animae und De vanitate mundi [Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen 123], Bonn 1913, S. 3–25 ), 119v–139r Ps.-Bernardus Claraevallensis, Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis sive De interiori homine = Ps.-Hugo de Sancto Victore, De anima, lib. I vel IV (CPPM 2, Nr. 3072k; vgl. Ferdinand Cavallera, in: DSp 1, Sp. 1500 u. Goy, ÜWHV, S. 494; ed. Migne PL 184, Sp. 485A–508B) , 139r–208r Exzerpte v.a. aus Augustinus, Confessiones (“Dulciloquia Augustini”) und aus weiteren Autoren sowie Gebete (mit demselben Prolog und Anfang auch überliefert in: Darmstadt, ULB, Hs 702, 64r–174r [s. Gerard Achten/Leo Eizenhöfer/Hermann Knaus, Die lateinischen Gebetbuchhandschriften der Hessischen Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadt, Wiesbaden 1972 (Handschriften der Hessischen Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadt 3), S. 84]): 139r Sicut ignis ardens ex aridorum adiectione lignorum uim virtutis sue augmentat … (139v) ex lectione librorum confessionum sancti Augustini … quo latius per omnes libros diffunduntur in vnum opus multa diligencia collegi, et hoc dulciloquia Augustini intitulaui … dulcedinis dei sit gustaturus (prol.). Magnus es, domine, et laudabilis valde et magna virtus tua (Aug. conf. I,1) … (207r) Iesv, redemptor perditorum, saluator redemptorum, spes exulum, laborancium fortitudo … (208r) post exitum uero anime mee a corpore ueniam peccatorum omnium consequi et uitam eternam me percipere concedas; per eum qui tecum et cum spiritu sancto uiuit et regnat (unidentifiziertes Gebet)., 208r–223r unidentifizierter theologischer Traktat (als angebliche Schrift Augustins mit dem Titel „Cur, quando et quomodo deus homo“ zu den Stichworten „incarnatio Christi“ und „passio Christi“ erwähnt bei Bartholomaeus de Urbino [Augustinus Triumphus de Ancona ?], Aurelii Augustini Milleloquium veritatis [s. CALMA 1, S. 544, Bd. 2, S. 88f.] und im „Index librorum Augustini in Milleloquio citatorum“ [unter „C“], in der Ausgabe von Iohannes Collierius [z.B. Paris 1672, S. 515 bzw. Bd. 2, S. 212]; leoninisch gereimte metrische Verse als Überschrift vorangestellt): 208r ›Sancti spiritusadiuuante gratia tractaturi: cur et quando et quomodo deus uoluit fieri homo. Prius uolumus quasi operis radicem figere .. (223r) sed ad illas regales nupcias nos tandem admittat, qui modo ad eas indifferenter omnes inuitatamen‹., 223v–228r leer (außer 227v Lagenkustode), 228v–232v Ps.-Aug. serm. 195 (CPPM 1, Nr. 167, 980; ed. Migne PL 39, Sp. 2107–2110), 232v–240v Ps.-Augustinus, De sobrietate et castitate (CPL 374; CPPM 1, Nr. 1110, Bd. 2, Nr. 3080; ed. CSEL 99 [Dorfbauer 2011], S. 111–132 [Nennung dieser Hs. S. 100]) = Coll. virtut. carit. 17 Étaix, 240v–243v Ps.-Augustinus, Tractatus de carnis superbia (CPL 1160a.22; CPPM 2, Nr. 909, 3350a; BHM 360; ed. Raymond Étaix, L’ancienne collection de sermons attribués à saint Augustin ‘De quattuor virtutibus caritatis’, in: Revue bénédictine 95, 1985, S. 44–59, hier S. 55–59) = Ps.-Hieronymus, ep. 60 = Coll. virtut. carit. 18 Étaix, 243v–244v Ps.-Aug. serm. erem. 75 (CPPM 1, Nr. 1202; ed. Migne PL 40, Sp. 1341f., 1358) = Coll. virtut. carit. 13 Étaix, 245r–246v Aug. serm. 393c (Gryson, Rép. 1, S. 255f., 353; CPPM 1, Nr. 154, 2168, 4392, vgl. 758; ed. Éric Rebillard, Étude critique du sermon 393 de saint Augustin: ‘de paenitentibus’ in: Recherches augustiniennes 28, 1995, S. 65–94, hier S. 89–91) = Caesarius Arelatensis (?), serm. 63 = Coll. virtut. carit. 2 Étaix, 246v–247r Ps.-Aug. serm. 73 (CPPM 1, Nr. 858, 6346; ed. Migne PL 39, Sp. 1886f., Bd. 52, Sp. 678f.) = Ps.-Petrus Chrysologus, serm. 6 = Coll. virtut. carit. 3 Étaix, 247r–249r Aug. serm. 224 rec. E (CPPM 1, Nr. 603; ed. Cyrille Lambot, Le sermon CCXXIV de s. Augustin et ses recensions interpolées, in: Revue bénédictine 79, 1969, S. 193–205, hier S. 200–205) = Coll. virtut. carit. 4 Étaix, 249r–251r Ps.-Aug. serm. ed. MAI 73 (CPPM 1, Nr. 1680; ed. Angelo Mai, Nova patrum bibliotheca, Bd. 1, Rom 1852, S. 142–144) = Coll. virtut. carit. 10 Étaix, 251r–v Ps.-Aug. serm. erem. 74 (CPPM 1, Nr. 1201; vgl. ed. Migne PL 39, Sp. 1716f., Bd. 40, Sp. 1358) = Coll. virtut. carit. 11 Étaix, 252r–253r Ps.-Iohannes Chrysostomus, Ex homilia II in Ps L excerpta (s. CPG 4545; Gryson, Rép. 1, S. 386; vgl. ed. Sigismundus Gelenius, Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d.Ä./Nik. Episcopius d.Ä 1558 [VD16 J402], Bd. 1, Sp. 924–937, hier Sp. 930f.) = Coll. virtut. carit. 26 Étaix, 253v–255r Severinus episcopus quidam, Doctrina de sapientia (CPL 1153; ed. Migne PL 74, Sp. 845A–848B; ed. Joseph Schlecht, Doctrina XII apostolorum. Die Apostellehre in der Liturgie der katholischen Kirche, Freiburg i.Br. 1901, S. 127–129) = Coll. virtut. carit. 27 Étaix, 255r–256v Ps.-Ambrosius, Altercatio contra eos qui animam non confitentur esse facturam aut ex traduce esse dicunt (CPL 170; CPPM 2, Nr. 52; ed. Carl Paul Caspari, Kirchenhistorische Anecdota, Bd. 1, Christiania 1883, S. 227–229 = Migne PLS 1, Sp. 611–613; ed. Goulven Madec, Saint Ambroise et la philosophie, Paris 1974, S. 263f. ) = Coll. virtut. carit. 28 Étaix, 256v–272r Passio s. Caeciliae (BHL 1495, ohne Prolog; ed. Hippolyte Delehaye, Étude sur le légendier romain. Les saints de novembre et de décembre [Subsidia hagiographica 23], Brüssel 1936, S. 196–220).
1ar–8av leer (außer 2ar Signatur).
Rubrik
1r In hoc codice continentur sancti Augustini libri. 2r ›Incipit liber sancti Augustini de iiijor uirtutibus caritatis‹.
Incipit
2r Desiderium caritatis uestre a nobis exigit debitum sermonis officium. Sed tanta sunt que terreant (Quodv. virtut. carit. 1,1) …
Weiteres Initium
139r Sicut ignis ardens ex aridorum adiectione lignorum vim virtutis suae augmentat ex lectione librorum confessionum sancti Augustini quo latius per omnes libros diffunduntur in unum opus multa diligentia collegi et hoc dulciloquia Augustini intitulavi dulcedinis dei sit gustaturus Magnus es domine et laudabilis valde et magna virtus tua ; 208r Sancti spiritus adiuvante gratia tractaturi cur et quando et quomodo deus voluit fieri homo Prius volumus quasi operis radicem figere.
Explicit
272r … Domum autem eius in eternum sancto ecclesie nomini consecrauit, in qua beneficia domini exuberant ad memoria beate Cecilie usque in hodiernum diem (Passio s. Caeciliae).
Edition
s. Angaben zum Inhalt.


Bearbeitet von
Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 225. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.