Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 228

Monastisch-juristische Sammelhandschrift (Ps.-Hugo de S. Victore [Lietbertus de S. Rufo ?]; Hugo de Folieto; Digestorum libri L titulus 17; Epitome Decretalium Gregorii IX; Epitome Decreti Gratiani)

Pergament, Papier · 1, 168, 1 Bll. · 23,5 × 17,5 cm · Italien (?) · 13. Jh. (2. Hälfte) oder 14. Jh. (1. Hälfte)


Schlagwörter (GND)
Kanonikerregel / Theologie / Rechtswesen / Kanonistik / Sentenz.
Entstehungsort
Italien (?).
Entstehungszeit
13. Jh. (2. Hälfte) oder 14. Jh. (1. Hälfte).
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Pergament (Vor- und Nachsatzbl. aus Papier).
Umfang
1, 168, 1 Bll.
Format (Blattgröße)
23,5 × 17,5 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(I-1)1a + 2 IV16 + III22 + (VII-1)35 + (III-1)40 + 2 IV56 + 6 VI128 + II132 + 2 VI156 + 2 III168* + (I-1)169*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 169* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–167); Vor- und Nachsatzbl. sowie das letzte Pergamentbl. (Bl. 168*) sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen.
8v–35v, 48v–128v,144v–156v Lagenreklamanten auf der jeweils letzten Seite (8v, 16v in zoomorphe Körper gesetzt).
Zu der Abschnittszählung mit Buchstaben bzw. Buchstaben-Zeichenkombinationen (beschnitten, z. T. gänzlich abgeschnitten) s. Nachträge und Benutzungsspuren und unter Inhalt, 131va–132rb, 168*v.
Zustand
An den Rändern leicht beschnitten (ohne Textverlust außer bei Marginalien); Schrift bisweilen leicht abgerieben.

Schriftraum
17–17,5 × 12–13 cm.
Spaltenanzahl
2 Spalten.
Zeilenanzahl
38–42 Zeilen.
Angaben zu Schrift / Schreibern
Von mehreren Händen geschrieben.
Buchgestaltung
1ra–21va ist die Augustinusregel als Intext in vergrößerter Minuskel geschrieben, rote Kapitelüberschriften wohl nachgetragen, Kapitelzählung am Rand; 41r–131r rot-blaue Seitentitel (Buchzählung) i. d. R. beschnitten; 133ra–167va Abschnittsgliederung (in distinctiones, quaestiones und causae) am Rand. 1ra–32ra, 133ra–167va rote und blaue Paragraphzeichen; durchgängig rote und blaue Initial- und Satzmajuskeln.
S. auch Buchschmuck.
Buchschmuck
1ra–1vb drei mehrfarbige historisierte Initialen (1ra mit fast über die gesamte Seite ausladenden und mit Fleuronné endenden Abläufen) mit 1ra einer Halbfigur (Bischof) und 1va-vb Köpfen (Mönche) im Binnenraum, weitere, animalische und menschliche Gesichter im Außendekor (1va männlicher Kopf mit blonden Haaren und Krone); 21va Textschluss mit zoomorpher Verzierung (Gesichter); 1r–21v finden sich auch zahlreiche Gesichter am Rand der Textspalten. 33ra, 41ra, 57va, 77vb, 104ra, 112ra rot-blaue Fleuronné-Initialen.

Nachträge und Benutzungsspuren
Zeitgenössische und etwas spätere Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen (Nota-Zeichen, Striche), insb. 1r–21v (oftmals Verweise auf das Decretum Gratiani und hier auch zahlreiche Maniculae als Stellenmarkierung); 1r–21r, 41r–131r (auf den oberen Seitenrändern) Abschnittszählung mit Buchstaben bzw. Buchstaben-Zeichenkombinationen (beschnitten, z. T. gänzlich abgeschnitten), die mit den Verweisen im Inhaltsverzeichnis 131va–132rb bzw. mit dem Inhaltsverzeichnis 168*v korrespondieren, von etwas späterer Hand. 1r neuzeitlicher Titelnachtrag. Bl. 41 Blattweiser.

Einband
Römischer Einband zwischen 1626 und 1633: grünes Pergament über Pappe, auf Vorder- und Hinterdeckel goldgeprägte Wappensupralibros von Papst Urban VIII. und Kardinalbibliothekar Francesco Barberini; Rücken 1846–1853 erneuert: weißes Pergament mit goldgeprägten Wappen von Papst Pius IX. und Kardinalbibliothekar Luigi Lambruschini sowie grünem Signaturschild. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 825.
Provenienz
Heidelberg.

Faksimile
http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_228
Literatur
HÜWA 1.2, S. 329; OVL, Pal.lat.228; Schunke, Einbände 2.2, S. 825; Stevenson, Latini, S. 53.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

1) 1ra–21va, 168*v Digitalisat

Verfasser
Ps.-Hugo de Sancto Victore (GND-Nr.: 118554611) / (Lietbertus de Sancto Rufo ?) (GND-Nr.: 102507104).
Weitere beteiligte Personen
Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
Titel
Expositio in regulam sancti Augustini.
Angaben zum Text
Vgl. Rep. font. 7, S. 301, Schönberger, RETM 2, S. 2053, Nr. H2450–600 und Goy, ÜWHV, S. 457–478 (Nr. 2.3.1).
Vorangestellt 1ra-va ein Prolog (Ps.-Augustinus, Consensoria monachorum [CPL 1872; CPPM 2, Nr. 3591; ed. Rudolf Arbesmann / Winfried Hümpfner (Hg.), Jordani de Saxonia Ordinis Eremitarum S. Augustini Liber Vitasfratrum (Cassiciacum. American Series 1), New York 1943, S. 485–488 (wieder abgedr. in: Luc Verheijen, La Règle de saint Augustin, Bd. 2, Paris 1967, S. 7–9)]) und 1va ein Gebet (auch überliefert in den Consuetudines der Regularkanoniker-Stifte Springiersbach und Klosterrath, ed. CCM 48 [Weinfurter 1978], S. 147, Nr. 273, als „oratio a beato Augustino composita“), 168*v wurde ein Inhaltsverzeichnis wohl nachgetragen, das mit Buchstaben auf einzelne Abschnitte verweist (im Text stehen diese Buchstaben in der oberen rechten Ecke der Rectoseiten, sind jedoch meistens beschnitten).
(1ra-va) Communi diffinitionem [!] decreuimus apud nos quod numquam postmodum ab ullo poterit infringi … (1va) qui in omnibus stabiles esse noscuntur (Ps.-Augustinus, Consensoria monachorum). Explicit prologus. Confirma hoc deus. (1va) Omnes igitur quamuis per gratiam babtismi fratres simus in Christopremia repromissa percipere (Oratio). (1vb–21va) Hec praecepta que subscripta sunt ideo regula appellatur [!], quia uidelicet in eis uobis recte uiuendi norma exprimiturquibus dicitur:Hec sunt que ut obseruetis precipimus in monasteriis constituti [!]‹. Ad hoc uobis omnia precepta leguntur, quatinus lecta intelligantur … (21va) sed in illo glorietur. Vbi autem sibinon inducatur, amen.Ubi autem sibi quicumque videt aliquid deesse, doleat de preterito, caueat de futuro, orans ut et ei debitum dimittatur, et in temptationem non inducatur‹, ›amen‹ (Ps.-Hugo de S. Victore, Expositio in regulam s. Augustini).
1ar–v leer.
Rubrik
1r ›De obseruatione regule et q[ue ue]l [1 Wort (?) nicht lesbar] opere compleantur‹.
Incipit
1ra Communi diffinitionem [!] decreuimus apud nos quod numquam postmodum ab ullo poterit infringi (Ps.-Augustinus, Consensoria monachorum) …
Weiteres Initium
1va Omnes igitur quamvis per gratiam baptismi fratres simus in Christo (Oratio) ; 1vb Haec praecepta quae subscripta sunt ideo regula appellantur quia videlicet in eis vobis recte vivendi norma exprimitur quibus dicitur Haec sunt quae ut observetis praecipimus in monasteriis constitutis Ad hoc vobis omnia praecepta leguntur quatenus lecta intellegantur (Ps.-Hugo de S. Victore, Expositio in regulam s. Augustini 1).
Explicit
21va … sed in illo glorietur. Vbi autem sibi … non inducatur, amen.Ubi autem sibi quicumque videt aliquid deesse, doleat de preterito, caueat de futuro, orans ut et ei debitum dimittatur, et in temptationem non inducatur‹, ›amen‹ (Ps.-Hugo de S. Victore, Expositio in regulam s. Augustini 12).
Edition
Migne PL 176, Sp. 881A–924D.

2) 21va–32ra Digitalisat

Beteiligte Personen
Ps.-Amalarius Mettensis (GND-Nr.: 118502379) / Hugo de Folieto (GND-Nr.: 11910525X).
Titel
Excerpta varia.
Angaben zum Text
21va–24rb Exzerpte aus Ps.-Amalarius Mettensis, Institutiones canonicorum Aquisgranenses, insb. cap. 129–145 = Dekrete der Aachener Synode vom 23. Aug. 816 (CSLMA 1, S. 141f. [AMALPs 7]; ed. MGH Conc. 2.1 [Werminghoff 1906], S. 308–421 ), 24va–26ra Exzerpte (De XII abusionibus claustri) aus Hugo de Folieto, De claustro animae, lib. II, cap. 11–23 (Schönberger, RETM 2, S. 2027, Nr. H2300–20a; Migne PL 176, Sp. 1058C–1086D), 26ra-va “De ciuitate iustissime ordinata” (Exzerpte u. a. aus dem Decretum Gratiani) und 26va–32ra Sentenzen und Worterklärungen aus verschiedenen antiken und mittelalterlichen Autoren (z. T. mit Quellenangabe).
(21va–24rb) ›De pueris in congregatione enutriendis. Rubrica‹. (21vb) Solerter rectores ecclesiarum uigilare oportet, ut pueri et adolescentes disciplinis ecclesiasticis constringantur … (24rb) quatenus diuinis iussionibus obtemperantes ad Christum, in cuius sorte esse noscuntur, qui uia, ueritas et uita est eo opitulante peruenire mereantur. Perdit auctoritatem dicendiTunc enim predicatio utiliter profertur, quando efficaciter adimpletur (Ps.-Amalarius Mettensis, Institutiones canonicorum Aquisgranenses, exc.). (24va–26ra) Duodecim sunt abusiones claustri quibus tota summa religionis corrumpitur … (26ra) Ex hiis obseruancie mandatis pendet summa tocius religionis, a[men] (Hugo de Folieto, De claustro animae II,11–23 exc.). (26ra-va) Apud Platonem illa ciuitas iustissime ordinata traditur, in qua quis proprios nescit affectus … (26va) istam uero ciuitatem laudare debemus et statuta pro uiribus obseruare, ut domino cooperante possimius [!] ad celeste gaudium peruenire, a[men] (“De ciuitate iustissime ordinata”). (26va–32ra) [am Rand: ›[M]oralium doctrina [?] philosoforum‹] Quicquid precipies, esto breuis, ut cito dicta percipiant animi dociles teneantque fideles (Hor. ars 335–336) … (32ra) Nichil stulcius est quam se offerre periculis absque causa (vgl. Cic. off. I,24,83).
32v leer.
Rubrik
21va ›De pueris in congregatione enutriendis. Rubrica‹.
Incipit
21vb Solerter rectores ecclesiarum uigilare oportet, ut pueri et adolescentes disciplinis ecclesiasticis constringantur (vgl. Ps.-Amalarius Mettensis, Institutiones canonicorum Aquisgranenses, cap. 135) …
Weiteres Initium
24va Duodecim sunt abusiones claustri quibus tota summa religionis corrumpitur (Hugo de Folieto, De claustro animae II,11) ; 26ra Apud Platonem illa civitas iustissime ordinata traditur in qua quis proprios nescit affectus (“De ciuitate iustissime ordinata”) ; 26va Quidquid praecipies esto brevis ut cito dicta percipiant animi dociles teneantque fideles (Hor. ars 335–336).
Explicit
32ra … Nichil stulcius est quam se offerre periculis absque causa (vgl. Cic. off. I,24,83).
Edition
s. Angaben zum Inhalt.

3) 33ra–38ra Digitalisat

Beteiligte Personen
Iustinianus imperator (GND-Nr.: 11855896X).
Titel
De diversis regulis iuris antiqui (Iustiniani imperatoris Digestorum libri L titulus 17) .
Angaben zum Text
Dig. L,17 mit Umstellungen.
38v–40v leer.
Rubrik
33ra ›De regulis iuris rubrica‹.
Incipit
33ra Regula est que rem que est breuiter enarrat. Non ut ex regula ius firmatus (vgl. Dig. L,17,1) …
Explicit
38ra … Seruus rei publice causa abesse [korrigiert aus: abest] non potest (Dig. L,17,211). Vlpianus. Res iudicata pro ueritate accipitur (Dig. L,17,207).
Edition
Corpus iuris civilis, Bd. 1: Institutiones, hg. von Paul Krueger, Digesta, hrsg. von Theodor Mommsen / Paul Krueger, Berlin 221973, S. 920–926.

4) 41ra–132rb Digitalisat

Beteiligte Personen
Gregorius IX papa (GND-Nr.: 11855896X).
Titel
Epitome Decretalium Gregorii IX papae sive Decretales abbreviatae.
Angaben zum Text
S. Johann Friedrich von Schulte, Beiträge zur Literatur über die Decretalen Gregors IX., Innocenz IV., Gregors X., in: Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien 68, 1871, S. 55–127, hier S. 116f. und von Schulte, GQ 2, S. 493, Nr. 9. 41ra–57va lib. I, 57va–77vb lib. II, 77vb–104ra lib. III, 104ra–112ra lib. IV, 112ra–131rb lib. V, 131va–132rb Inhaltsverzeichnis zur Collectio decretalium Gregorii IX (= Liber Extra), in dem (wohl von Nachtragshand) mit Buchstaben bzw. Buchstaben- und Zeichenkombinationen auf einzelne Abschnitte verwiesen wurde (im Text stehen diese Buchstaben bzw. Zeichen auf den oberen Seitenrändern, sind jedoch meistens beschnitten).
132v leer.
Rubrik
41ra ›Excepta catolicorum patrum et sententie eorum‹.
Incipit
41ra Gregorius episcopus, seruus seruorum dei, dilectis filiis doctoribus etc. In hoc prologo assignat dominus papa iiiior causas ratione quarum ductus fuit ad renouandum ueteres decretales. Prima est nimia similitudo … quarta, quia quedam erant uagantes extra v uolumina et erant quasi incerte (in prol.). [am Rand: ›De trinitate‹] Innocentius iiius. Firmiter credimus et simpliciter confitemur (Lib. Extra I,1,1) …
Explicit
131rb … Indignum est et a Romane ecclesie consuetudine alienum, ut pro spiritualibus facere quis homagium compellatur. Lucius iii (Lib. Extra V,41,11). ›Expliciunt‹.
Edition
Vgl. Emil Friedberg (Hg.), Corpus Iuris Canonici, Bd. 2: Decretalium collectiones, Leipzig 21881, Sp. 1–928.

5) 133ra–167va Digitalisat

Beteiligte Personen
Gratianus magister (GND-Nr.: 118541625).
Titel
Epitome Decreti Gratiani.
Angaben zum Text
133ra–140rb pars I, 140rb–163ra pars II, 163ra–165va pars III, 165vb–167va Inhaltsverzeichnis zum Decretum Gratiani.
168*r leer.
168*v s. 1ra–21va.
169*r–v leer.
Incipit
133ra [am Rand: Distinctio j] Si ratione lex consistat, lex est, quod ratione constat, si religioni conueniat, si discipline congruat, si saluti proficiat, cap. Consuetudo (vgl. Decret. Gratian. D. 1 c. 5) …
Explicit
165va … Non potest filius a se facere quicquam, nisi quod uiderit patrem facientem, cap. Saluator (vgl. Decret. Gratian. D. 5 c. 40 de cons.).
Edition
Vgl. Emil Friedberg (Hg.), Corpus Iuris Canonici, Bd. 1: Decretum magistri Gratiani, Leipzig 21879.


Bearbeitet von
Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2015.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 228. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2015.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.