Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 229
Theologisch-enzyklopädische Sammelhandschrift
Papier · 1, 304 (inkl. Bll. 2a, 301, 302*–303*), 1 Bll. · 28,5 × 20,5–20,9 cm · wohl Deutschland · 15. Jh. (Mitte oder 2. Hälfte)
- Schlagwörter (GND)
- Theologie / Dogmatik / Moral / Kanonistik / Sentenz / Predigt / Brief / Bibel, Altes Testament / Bibel, Neues Testament / Dichtung / Glossar.
- Entstehungsort
- wohl Deutschland.
- Entstehungszeit
- 15. Jh. (Mitte oder 2. Hälfte).
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 1, 304 (inkl. Bll. 2a, 301, 302*–303*), 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 28,5 × 20,5–20,9 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (I-1)1a + (VI+1)12 (inkl. Bl. 2a) + 7 VI96 + V106 + 4 VI154 + V164 + 2 VI188 + (VI+1)201 (?) + 8 VI297 + III303* (inkl. Bll. 302*–303*) + (I-1)304*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 304* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.; vor Bl. 202 sind vermutl. Bll. verlorengegangen.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Römische Foliierung des 17./18. Jhs. (1–301); Vor-
und Nachsatzbll. sowie die beiden letzten Bll. der letzten Lage sind nicht
gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats
übernommen.
12v, 36v–96v, 118v–154v, 176v–188v, 213v–225v, 249v Lagenreklamanten auf der jeweils letzten Seite, 118v, 176v z.T. beschnitten.
- Zustand
- Einige Bll. leicht verschmutzt.
- Schriftraum
- 20,5–24 × 12–16 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- uneinheitlich (ca. 35-50 Zeilen).
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Von mehr als einer Hand geschrieben.
- Buchgestaltung
- (Zwischen-)Überschriften in Rot oder rubriziert; an Text-
und Kapitelanfängen rote Lombarden (i. d. R. nicht ausgeführt, die Vorgaben
für den Rubrikator z. T. stehengeblieben), Satzmajuskeln z. T. rubriziert.
Im Glossar 238ra–300va die Lemmata in Minuskel und rubriziert sowie mit
roten Paragraphzeichen markiert.
Ohne Linierung, lediglich mit Schriftraumbegrenzung.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Einige Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen (darunter Maniculae); 1r, 165r, 201v, 202r, 238r neuzeitliche Inhaltsangaben, 193r von Angelo Mai (1782–1854); 303*v Federproben.
- Einband
- Römischer Einband um 1780: weißes Pergament über Pappe (leicht beschädigt), auf Rücken verblasste Titelaufschrift. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 825.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- 2ar Capsa-Nummer C.74 mit Allacci-Signatur 90; 1ar unleserliche alte Signatur (durchgestrichen), 1r alte Signatur B 76.
- Literatur
- HÜWA 1.2, S. 329; OVL, Pal.lat.229; Schunke, Einbände 2.2, S. 825; Stevenson, Latini, S. 53.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1r–18r
- Titel
- Sententiae sermonum (Ps.-)Augustini.
- Angaben zum Text
- Sentenzen aus Predigten des Augustinus
(darunter pseudepigraphische Stücke), 1r–4v „de verbis domini“ und „de verbis
apostoli“, 4v–6v „ex tractatibus in evangelium Johannis“ und 6v–18r „de
psalmis“.
1r ›[P]rudenter ergo accipiat vnusquisque momenta‹, non perdat tempus misericordie saluatoris … et non sit qui dampnetur (Aug. serm. 109,1 [Migne PL 38, Sp. 636]). ›Augustini ex sermone tercio de verbis domini, vbi dicit: qui fecerit, et sic docuerit‹. Amat enim mortem, qui vite precepta non seruat, et horret vitam, qui peccata morti debita desperata morte frequentat (Hermannus de Runa, Sermones festivales, serm. 99 [CCM 64 (Mikkers / Theuws / Demeulenaere 1986), S. 460]). ›Augustini ex sermone tertio de verbis domini, vbi [korrigiert aus: vbis] dicit: qui fecerit‹. Nam vnde frequenter aut mutat deus premio aut terret supplicio, nisi ut benignitatis consilio (Hermannus de Runa, Sermones festivales, serm. 99 [CCM 64 (Mikkers / Theuws / Demeulenaere 1986), S. 463]) … (4r) ›Augustini ex sermone nonagesimo septimo de verbis apostoli de dormientibus‹. (4v) Non ergo mortuis noua merita comparantur, cum pro eis boni aliquid operantur sui, sed eorum precedentibus consequentia ista redduntur (Aug. serm. 172,2 [Migne PL 38, Sp. 937]). ›Incipiunt tractatus ex evvangelio Johannis‹. ›Ex tractatu Augustini in evvangelium Johannis‹. Uidet se quisque gestare onus carnis? Det operam per continentiam, ut purget, quot leuat ad deum (Aug. in evang. Jo 1,7 [CCL 36 (Willems 1954), S. 4]) … (6v) ›Augustini ex sermone sexagesimo nono in evvangelium Johannis‹. In malus [!] autem que quisque pat[it]ur, non in bonis quibus fruitur, opus est patientia (Aug. in evang. Jo 124,5 [CCL 36 (Willems 1954), S. 683]). ›Augustini ex psalmo secundo‹. Qui enim periit de via iustitie, cum magna miseria per uias iniquitatis errauit (Aug. in Ps 2,10 [CCL 38 (Dekkers / Fraipont 1956), S. 6]) … (18r) ›Augustini ex psalmo centesimo decimo septimo‹. Magna virtus exaltare humilem … dare auxilium de tribulatione (Aug. in Ps 117,11 [CCL 40 (Dekkers / Fraipont 1956), S. 1661]). ›Augustini ex psalmo centesimo decimo septimo‹. Vicit Christus vapulando ferientes, patiendo facientes, diligendo seuientes (Aug. in Ps 117,12 [CCL 40 (Dekkers / Fraipont 1956), S. 1661]). ›Augustini ex psalmo centesimo decimo octauo‹. Itaque in uiis domini quas omnes fides vna complectitur, qua in eum creditur, qui iustificat impium, qui etiam dixit: ego sum uia; nemo peccatum operatur, sed confitetur. Deuiat ergo, cum peccat; et ideo peccatum viae non tribuitur, quod abeuiante [!] (Aug. in Ps 118 enarr. 3,3 [CCL 40 (Dekkers / Fraipont 1956), S. 1672]). - 1ar–2av leer (außer 1ar, 2ar Signaturen).
18v–24v leer.
- Incipit
- 1r ›[P]rudenter ergo accipiat vnusquisque momenta‹, non perdat tempus misericordie saluatoris (Aug. serm. 109,1) …
- Explicit
- 18r … ›Augustini ex psalmo centesimo decimo octauo‹. Itaque in uiis domini quas omnes fides vna complectitur, qua in eum creditur, qui iustificat impium, qui etiam dixit: ego sum uia; nemo peccatum operatur, sed confitetur. Deuiat ergo, cum peccat; et ideo peccatum viae non tribuitur, quod abeuiante [!] (Aug. in Ps 118 enarr. 3,3).
- Edition
- s. Angaben zum Inhalt.
2) 25r–98r
- Verfasser
- Isidorus (GND-Nr.: 118555995).
- Titel
- Sententiae.
- Angaben zum Text
- CPL 1199. 25r, 43v–44r, 66r–67r
Kapitelübersichten zu lib. I-III vorangestellt; 25v leer.
98v–106v leer.
- Incipit
- 26r ›Quod deus summus et incommutabilis sit, capitulum I‹. Summum bonum deus est, quia incommutabilis est et corrumpi non potest omnino (Isid. sent. I,1,1) …
- Explicit
- 98r … quos miseros infernus ex hac uita recipit, non quos celestis aula letificandos includit (Isid. sent. III,62,12). ›Finis‹.
- Edition
- CCL 111 (Cazier 1998).
3) 107r–161r
- Titel
- Tractatus de potestate papae et concilii generalis cum additione.
- Angaben zum Text
- Anonym überlieferter Text mit 39
Artikeln über die übergeordnete Stellung des Papstes, geschrieben während oder
nach dem Konzil von Basel (107v … qui nunc pro Basiliensi seu etiam
quocumque generali concilio loquuntur …), 146v–161r Zusatz von
demselben Autor (146v … porro de hijs nuper opusculum edidi cuius
prohemium est: confitebor tibi, pater domine celi et terre etc. …)
mit 16 Artikeln; auch in BAV, Pal. lat. 724,
47ra–91rb und Bernkastel-Kues, Bibl. d. St. Nikolaus-Hospitals, Hs. 263 (s. J.
Marx, Verzeichnis der Handschriften-Sammlung des
Hospitals zu Cues bei Bernkastel a.Mosel, Trier 1905, S. 255f.).
107r [C]onfiteor [korrigiert aus: [C]onfitebor] tibi, celi pater et terre, quia abscondisti hec a sapientibus et prudentibus et reuelasti ea paruulis. Etiam pater, quia sic placuit ante te. Hec sunt verba vnigeniti filij dei ad patrem … (146r) super omnia deus sublimis et benedictus, amen. (146v) ›Hic incipit addicio ad precedentem tractatum‹. [P]ro iusticia agonisare pro anima tua et usque ad mortem certa pro iusticia, et deus expugnabit pro te, Ecclesiastici iiij°. Quemadmodum 2° de officiis Tulius loquitur: omnia ficta celeriter tamquam flosculi decidunt, nec simulatum aliquid potest consistere diuturnum. Veritas namque paulatim … (161r) ab unigenito dei filio qui cum patre eterno et spiritu sancto paraclito vnus est super omnia deus sublimis et benedictus, amen. ›Finis‹.
161v–164v leer.
- Incipit
- 107r [C]onfiteor [korrigiert aus: [C]onfitebor] tibi, celi pater et terre, quia abscondisti hec a sapientibus et prudentibus et reuelasti ea paruulis. Etiam pater, quia sic placuit ante te. Hec sunt verba vnigeniti filij dei ad patrem …
- Weiteres Initium
- 146r Pro iustitia agonizare pro anima tua et usque ad mortem certa pro iustitia et deus expugnabit pro te Ecclesiastici IV Quemadmodum II de officiis Tullius loquitur omnia ficta celeriter tamquam flosculi decidunt nec simulatum aliquid potest consistere diuturnum Veritas namque paulatim.
- Explicit
- 161r … ab unigenito dei filio qui cum patre eterno et spiritu sancto paraclito vnus est super omnia deus sublimis et benedictus, amen. ›Finis‹.
4) 165r–190v
- Verfasser
- Fulgentius Ruspensis (GND-Nr.: 118536834).
- Titel
- Epistulae VIII.
- Angaben zum Text
- Fulg. Rusp. ep. 1–8 (s. CPL 817; zu ep. 8 = De fide ad Donatum s. auch CPPM 2, Nr. 189); 165r–167v ep. 1, 167v–172v ep. 2, 172v–178v ep. 3, 178v–180v ep. 4, 180v–182r ep. 5, 182r–184r ep. 6, 184r–186v ep. 7, 186v–190v ep. 8.
- Incipit
- 165r Epistulam tuam, sancte sollicitudinis indicem, ante aliquod menses accipiens cum persoluere cuperem sine dilatione responsum (Fulg. Rusp. ep. 1,1) …
- Explicit
- 190v … et unam personam duasque naturas in unigenito dei filio domino nostro Iesu Christo, amen (Fulg. Rusp. ep. 8,29). Finis.
- Edition
- CCL 91 (Fraipont 1968), S. 189–273.
5) 190v–192r
- Titel
- Sermo de castitate coniugali.
- Angaben zum Text
- … sed et pro aliorum salute et in hoc seculo et in
futuro [korrigiert aus: futaro] duplicata a
deo premia repensentur (Caes. Arel. serm. 44,8). Explicit
sermo. Inter omnia christianorum certamina sola duriora sunt prelia
castitatis, ubi cotidiana est pugna, et rara victoria: gravem castitas
sortita est inimicum qui cotidie uincitur et timetur (Caes. Arel.
serm. 41,2). Propheta dicit: intrauit mors per fenestras nostras
… iam mechatus est eam in corde suo, intelligitur quod uoluntas perfecta
faciendi reputabitur pro opere facti (Caes. Arel. serm. 41,5).
192v leer.
- Incipit
- 190v [M]agnum michi gaudium facitis, fratres karissimi, dum in solempnitatibus martyrum tanta devocione fidei ad ecclesiam conuenitis (Caes. Arel. serm. 44,1) …
- Edition
- Caes. Arel. serm. 44: CCL 103 (Morin 1953), S. 195–200; Caes. Arel. serm. 41: CCL 103 (Morin 1953), S. 180–184, hier S. 181, S. 183.
6) 193r–201v
- Verfasser
- Hieronymus (GND-Nr.: 118550853).
- Titel
- Adversus Iovinianum (unvollständig).
- Angaben zum Text
- Anfang von lib. I (CPL 610; BHM 252
[Nennung dieser Hs.]). 193v–194r leer.
193r [P]auci ammodum dies sunt, quod sancti fratres ex urbe cuiusdam mihi Iouiniani commentariolos transmiserint … (201v) Quamquam hec testimonia que supra posui, in quibus uiduis [Text bricht ab, vermutl. aufgrund von Blattverlust] (Hier. adv. Iovin. I,1–15).
- Incipit
- 193r [P]auci ammodum dies sunt, quod sancti fratres ex urbe cuiusdam mihi Iouiniani commentariolos transmiserint (Hier. adv. Iovin. I,1) …
- Edition
- Migne PL 23, Sp. 211A–338A, hier Sp. 211A–234A.
7) 202r–234r
- Verfasser
- Petrus de Rosenheim (GND-Nr.: 100957935).
- Titel
- Roseum memoriale divinorum eloquiorum (Anfang fehlt).
- Angaben zum Text
- Stegmüller, RB 6836;
s. auch Hellmut Rosenfeld, in: VL2 7, Sp. 519. Anfang fehlt
(wohl aufgrund von Blattverlust), Text setzt im „Secundus canon“ ein. Nur zu
den Versen zum Alten Testament sind die jeweiligen Bibelstellen in einer
Randspalte vermerkt.
202r [Anfang fehlt] non curando que sit prima littera quarte dictionis eiusdem uersus et que prima secunde dictionis … (203v) Astri potens Genesi celum, speram, mare, germen formauit sidus, aues, cete pecusque hominem … (234r) attentus scriptor expertus denique lector sacre scripture, cui sit bene scribere cure. - 234v–237v leer.
- Weiteres Initium
- 203v Astri potens Genesi caelum sphaeram mare germen formavit sidus aves cete pecusque hominem.
- Explicit
- 234v … attentus scriptor expertus denique lector sacre scripture, cui sit bene scribere cure.
- Edition
- Vgl. Incipit Roseum memoriale divinorum eloquiorum Novi videlicet ac veteris Testamenti […], Nürnberg: F. Creussner, 1493 (GW M32726) u.ö.
8) 238ra–300va
- Beteiligte Personen
- Isidorus (GND-Nr.: 118555995).
- Titel
- Glossarium Latinum.
- Angaben zum Text
- Alphabetisch geordnetes lateinisches Glossar (238ra–245rb A,
245va–246vb B, 247ra–253vb C, 254ra–256vb D, 256vb–261va E, 261va–264vb F,
264vb–265vb G, 265vb–266vb H, 266vb–270va I, 270va–272va L, 272va–275rb M,
275rb–276va N, 276va–278va O, 278va–284va P, 284va–285rb Q, 285rb–287rb R,
287rb–294ra S, 294ra–297va T, 297va–300ra U, 300ra-rb X, 300rb-va Z), das u.a.
aus den Etymologiae Isidors schöpft.
301r–304*v leer (außer 303*v Federproben).
- Incipit
- 238ra ›A‹, sicut dicit Ysydorus I° Eth[ymologiarum], in omnibus gentibus ideo prior est litterarum, pro eo quod ipsa prior nascentibus uocem apperiat (Isid. etym. I,4,16) …
- Explicit
- 300rb–300va … ›Zorobabel‹ apud Hebreos ex tribus integris nominibus traditur esse conpositus: zo iste, ro magister, babel proprie Babiloniam sonat; et efficitur nomen Zorobabel, iste magister de Babilone. Inde enim ortus est, ubi et principes Iude existunt (Isid. etym. VII,6,81). V[erb]a sunt Ysidori Eth[ymologiarum] 7 (?) etc.
- Bearbeitet von
- Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2016.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 229. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.