Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 233
Zusammengesetzte Handschrift
Papier, Pergament · 1, 302 (inkl. der historischen Vor- und Nachsatzbll.), 1 Bll. · 28,5–28,8 × 21,7–22,4 cm · Deutschland · I. spätes 14. Jh. (spätestens 1390) / II. 15. Jh.
- Schlagwörter (GND)
- Florileg / Bibliograpie / Predigt / Theologie.
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Papier und Pergament.
- Umfang
- 1, 302 (inkl. der historischen Vor- und Nachsatzbll.), 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 28,5–28,8 × 21,7–22,4 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- Hs. aus zwei Faszikeln zusammengesetzt (I. Bl. 2a–167; II. Bl. 168–301*). (I-1)1a + (VI+1)12 (inkl. Bl. 2a) + 3 VI48 + (VI-1)59 + VI71 + (X-1)90 + VI102 + (VIII-1)117 + VI129 + VII143 + (VII-1)156 + (VI-1)167 + 10 VI287 + VII301* + (I-1)302*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 302* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Wohl römische Foliierung des 17. Jhs. (1–297); Vor- und Nachsatzbll. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen.
- Zustand
- Bll. z. T. verschmutzt; einige Bll. an den Rändern leicht beschädigt.
- Einband
- Römischer Einband zwischen 1626 und 1633: grünes Pergament über Pappe, auf Vorder- und Hinterdeckel goldgeprägte Wappensupralibros von Papst Urban VIII. und Kardinalbibliothekar Francesco Barberini.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Beide Faszikel evtl. bereits in Heidelberg (nach 1396 [s. Fasz. I]) zusammengebunden. Nach den Rostflecken Bl. 301* zu urteilen, könnte zumindest Fasz. II einstmals ein Codex catenatus gewesen sein. – 2ar Capsa-Nummer C.55 (durchgestrichen) ohne Allacci-Signatur sowie alte Signaturen 160 (durchgestrichen), 25.
- Literatur
-
OVL, Pal.lat.233
Rektorbücher , S. 471, Nr. 32; Richard H. Rouse / Mary A. Rouse,
Preachers, Florilegia and Sermons: Studies on the ‚Manipulus florum‘ of Thomas
of Ireland, Toronto 1979 (PIMS Studies and Texts 47), S. 397f.; Schunke, Einbände 2.2, S. 825; Stevenson, Latini, S. 54.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
Faszikel I (Bl. 2a, 1–167)
- Sachtitel / Inhalt
- Franciscus de Mayronis.
- Entstehungsort
- Deutschland.
- Entstehungszeit
- spätes 14. Jh. (spätestens 1390).
- Typus (Überlieferungsform)
- Faszikel.
- Beschreibstoff
- Papier und Pergament; aus Pergament das historische Vorsatzbl. (Bl. 2a) sowie jeweils das äußere und das innere Doppelbl. einer Lage (zur 5., 9., 12 und 13. Lage wurde jeweils das letzte Bl. ausgeschnitten).
- Umfang
- 168 Bll. (Bll. 2a, 1–167).
- Format (Blattgröße)
- 28,5–28,8 × 21,7–22,4 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (VI+1)12 (inkl. Bl. 2a) + 3 VI48 + (VI-1)59 + VI71 + (X-1)90 + VI102 + (VIII-1)117 + VI129 + VII143 + (VII-1)156 + (VI-1)167. S. auch Beschreibstoff.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- 24v–48v Lagenzählung 2us codex–4us codex, 24v–48v, 71v–102v Lagenreklamanten; 73r–77r und 79r–80r Bll. der ersten Lagenhälfte 2–6 und 8 (?)–9, 104v–105v 2–3 (in arabischen Ziffern des 15. Jhs.) gezählt.
- Schriftraum
- 19,5–21,5 × 13–16 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- uneinheitlich (38–47 Zeilen).
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Die meisten Marginalien (inkl. weniger Korrekturen) von Texthand.
- Buchgestaltung
- 1r–56v, 95r Abschnittsanfangszeilen oder -worte in gotischer Minuskel; an Abschnittsanfängen Platz für Initialen bzw. Lombarden frei gelassen, aber nicht ausgeführt; Seitentitel; Abschnittszählungen und weitere Bermerkungen, 118r–156v Stichworte zum „Sachindex“, am Rand notiert. – Ohne Linierung, lediglich mit Begrenzung des Schriftraums.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Maniculae wohl von späterer Hand (z. B. 165r).
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte des Faszikels
- Von Konrad von Gelnhausen († 1390, seit 1387/88 an der Univ. Heidelberg [s. Drüll, Gelehrtenlexikon, S. 91f.]) in den Besitz der Univ. Heidelberg gelangt (verzeichnet im Bibliotheksinventar der Univ. Heidelberg von 1396 [Rektorbücher , S. 471, Nr. 32: „Item in uno volumine in paupiro flores beati Augustini excerpti per magistrum Franciscum Maronis de diversis libris Augustini 2° folio ‚apud philosophos‘, penultimo ‚et qui iste‘ [!]“]). – S. auch Geschichte der Handschrift.
1) 2ar–165v
- Verfasser
- Franciscus de Mayronis (GND-Nr.: 16099005X).
- Weitere beteiligte Personen
- Augustinus (GND-Nr.: 160124182) / Augustinus Hibernicus (GND-Nr.: 100937020).
- Titel
- Flores collecti ex libris sancti Augustini.
- Angaben zum Text
- Stegmüller, RB
2320 (Nennung dieser Hs.), ohne die Flores ex libris De civitate dei (s.
auch Heribert Rossmann, in: DSp 10, Sp. 1157, Nr. 2.15,
Schönberger, RETM 2, S. 1390, Nr. F1400–60, F1400–70
und CALMA 3, S. 458f.). 2ar Inhaltsverzeichnis (In isto libro
continentur flores beati Augustini excerpti per magistrum Franciscum de
Maronis de libris infrascriptis: De trinitate xv libri …
Libri retractionum ij.) vorangestellt; 2av leer. – 1r–56v
Ex libris De trinitate (ed. Basel 1505/06, Bd.
5, Bl. a2v–[m8]v), 57r–59v leer, 60r–73v Ex libris De
doctrina christiana (ed. Basel 1505/06, Bd. 4, Bl. e4r–[k6]v),
73v–79r Ex Augustini Hibernici (s. CPL 1123 und CPPM 2,
Nr. 1850f., 1896) libris De mirabilibus sacrae scripturae (ed.
Basel 1505/06, Bd. 10, Bl. y[1]r–[A8]v), 79r–86v Ex libris
Confessionum (ed. Basel 1505/06, Bd. 4, Bl. m[1]r–x5r), 86v–90v
Ex libro De diversis quaestionibus LXXXIII
(vgl. ed. Basel 1505/06, Bd. 3, Bl. p3r–[t7]r [mit abweichender Reihenfolge;
Bl. t4r–[t7]r abgedruckt zu Ps.-Augustinus, Liber sententiarum XXI]; s. auch
93r–94v), 91r–92r Ex libro I Quaestionum evangeliorum
(secundum Matthaeum) (ed. Basel 1505/06, Bd. 3, Bl. [q6]v–r1r,
Bd. 4, Bl. s[1]v–s5r), 92r–93r Ex libro II Quaestionum
evangeliorum (secundum Lucam) (ed. Basel 1505/06, Bd. 4, Bl.
s5v–[t6]v); 93r–94v Ex “Quaestionibus diversarum
scripturarum”: 93r [I]n questionibus diuersarum
scripturarum beati Augustini prima ueritas est: n[ihil ?]
est inter corpus et animam que sint [!] corpore
melius et anima deterius (ad Aug. divers. quaest. 54 [s.
86v–90v]; ed. Basel 1505/06, Bd. 3, Bl. q5v) … (94v) 28a veritas:
sicut in medicina sunt duo genera preceptorum quorum quedam sunt ad
ualitudinem … ne immortalitatem ammitteret, nunc autem ut
perditam recuperaret (ad Aug. divers. quaest. 82; ed. Basel
1505/06, Bd. 3, Bl. t3v).; 94v–95r Ex sermone 150 de
Stoicis et Epicureis (ed. Basel 1505/06, Bd. 10, Bl. [T6]v–U4v),
95r Ex sermone 7 de eo quod dictum est ad Mosen: ego sum
qui sum (ed. Basel 1505/06, Bd. 10, Bl. U5r–v), 95r–117r Ex libris De Genesi ad litteram (ed. Basel 1505/06,
Bd. 5, Bl. N2r–[Cc5]v), 117v leer, 118r–156v alphabetisch
geordneter „Sachindex“ (bzw. nach Stichworten alphabetisch
angeordnete Auszüge aus den Flores) zu einem Großteil der hier versammelten
Flores collecti ex libris sancti Augustini (118r Tabula super libros
Augustini [1] de ciuitate dei [!],[2]
trinitate, [3] doctrina christiana, [4]
mirabilibus sacre scripture, [5]
confessionum, [6] 83 questionum, [7]
super Genesim. Augustinus [8] contra
Manicheum, [9] Adamantium, [10] liber
retractacionum 1us et 2us.), 157r–158v Ex
libris De Genesi contra Manichaeos (ed. Basel 1505/06, Bd. 2, Bl.
[k7]r–[m8]v), 158v–159v Ex libro Contra epistulam Manichaei quam vocant
fundamenti (ed. Basel 1505/06, Bd. 4, Bl. c2r–d[1]v), 159v–165r Ex libris Retractationum (1.–10. veritas; ed. Basel
1505/06, Bd. 8, Bl. [Hh5]r–[Ll6]v), 165r–v (nach dem Explicit) fortgeführt
und erweitert um 11.–14 veritas: 165r … de nomine non fuit certus.
Expliciunt flores in libris retractacionum beati Augustini. Theo[logi]ca
ar[gumen]ta. Primum est, quod in actu conuersionis hominis, cuiuslibet ad
deum peruenit … (165v) 14a ueritas, quod quando dicitur:
spirauit in faciem eius spiraculum uitae, non [1 abgekürztes Wort nicht
auflösbar] intelligendum de spiritu sancto, sicut aliqui intelligunt, sed
de ipsa rationali anima, ca[pitulo] 25° etc.
1ar–v leer.
166r–167v leer.
- Incipit
- 1r Flores beati Augustini in libro de trinitate per veritates electas enuati sic colliguntur. Prima veritas est quod tripliciter contingit errare circa diuina.
- Explicit
- 165r–165v de nomine non fuit certus. Expliciunt flores in libris retractacionum beati Augustini. Theoca arta. Primum est, quod in actu conuersionis hominis, cuiuslibet ad deum peruenit … 14a ueritas, quod quando dicitur: spirauit in faciem eius spiraculum uitae, non intelligendum de spiritu sancto, sicut aliqui intelligunt, sed de ipsa rationali anima, ca 25° etc.
- Edition
- [Augustinus, Opera omnia], 11 Bde., Basel: Joh. Petri / Joh. Amerbach / Joh. Froben, 1505–1506 (VD16 A4147) (für genaue Stellenangaben s. Angaben zum Inhalt).
Faszikel II (Bl. 268–297)
- Sachtitel / Inhalt
- Thomas Hibernicus; Bernardus Claraevallensis.
- Entstehungsort
- Deutschland.
- Entstehungszeit
- 15. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Faszikel.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 133 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 28,5–28,8 × 21,7–22,4 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- 10 VI287 + VII301*. Lagenmitten (z. T. auch die Lagenanfänge bzw. -enden) mit Pergamentstreifen verstärkt (zwischen Bll. 173/174, 185/186, 197/198, 233/234, 245/246, 257/258, 269/270, 281/282, 294/295 beschrieben, aus einer makulierten deutschsprachigen Hs. wohl des 15. Jhs.).
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- 179v–191v Lagenzählung a–b, 215v–227v iiij–v auf der jeweils letzten Seite.
- Schriftraum
- 23,5–24 × 17,5 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- uneinheitlich (48–58 Zeilen [außer 296v–297r: 43–46 Zeilen]).
- Buchgestaltung
- 168ra–290rb Stichworte in gotischer Minuskel und i. d. R. rubriziert, rote Lombarden 168ra zum Prolog und zu einigen Stichworten, 290rb Explicit in gotischer Minuskel; rote Paragraphzeichen, rubrizierte Satzmajuskeln und rote Unterstreichungen (i. d. R. Quellenangaben); einzelne Flores zu jedem Stichwort mit Buchstaben bzw. -kombinationen am Rand gezählt. 290rb–292ra (Stichwortverzeichnis) zu jedem Buchstaben das erste Wort in gotischer Minuskel und rubriziert, 291ra–292ra mit weiteren Verzierungen (Gesichter, Fleuronné). 292va–296rb (Werkverzeichnis) rote Zwischenüberschriften und rote Lombarden zu jedem Autor; rote Paragraphzeichen und rubrizierte Satzmajuskeln; 296rb Explicitformel bzw. Schreibervermerk (›Finis adest operis, mercedem posco laboris‹) in Rot. 296va Platz für Initiale bzw. Lombarde frei gelassen, aber nicht ausgeführt. – Ohne Linierung, lediglich mit Begrenzung des Schriftraums.
- Buchschmuck
- s. Buchgestaltung .
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Zahlreiche Korrekturen und Anmerkungen bzw. Nachträge (292ra–rb ein längerer) von zeitgenössischen oder etwas späteren Händen; einige Stellenmarkierungen (Maniculae). 301*v Federprobe (deutsch: Min Willigis …).
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte des Faszikels
- s. Geschichte der Handschrift .
2) 268ra–296rb
- Verfasser
- Thomas Hibernicus (GND-Nr.: 165731680).
- Titel
- Manipulus florum una cum Tabula “librorum originalium sanctorum ac doctorum”.
- Angaben zum Text
- Stegmüller, RB 8128.1. Nach Stichworten alphabetisch gegliedertes Florileg aus verschiedenen Autoren (mit Zusätzen gegenüber den Drucken) mit 168ra–rb Prolog; nachgestellt 290rb–292ra ein Verzeichnis der Stichworte, 292ra–rb ein Nachtrag zu adulacio (am–aq, vgl. 171ra) und 292va–296rb “Principia et fines librorum originalium sanctorum ac doctorum” (Werkverzeichnis zu verschiedenen Autoren mit Auflistung von Textanfängen und -schlüssen ); s. Rouse / Rouse, Preachers, bes. S. 93–187 . – 168ra Abijt in agrum, [über der Zeile: scilicet Booz], et colegit spicas p[ost] terga metentium, Ruth 2°. Ruth paupercula non habens messem propriam ad colligendum agrum intrauit alienum … (168rb) Propter has autem modicas spicas agrum fertilem o[r]i[g]e[na]lium non despicias. Improuidus enim est qui neglecto igne se per scintillas nititur calefacere et [über der Zeile: qui] contempto [durchgestrichen: igne ?] fonte per roris guttas sitim conatur [korrigiert aus: ponatur] extinguere (prol.). ›Abstinencia‹. Bonum est in cibo [über der Zeile: cum] gratiarum actione percipere quidquid deus edendum precepit … (289va) ›Christus‹ … (290ra) nichil esse incipit inter omnia. Bernardus super cant. Ubi aduentus f … parentes o etc. Sciendum est quod duplex … (290rb) placuit ar ij q. vij plerique etc. etc. ›Explicit manipulus florum conpilatus a magistro Thoma de Hybernia quondam socio de Sorbona‹ [am Rand ergänzt: ecce Parisiensem in verbo Sorbona]. ›Abstinecia‹, abusio, accepcio personarum … (292ra) uxor: ubi coniugium et mulier, ›Christianus‹, Christus etc. Finito libro, sit laus et gloria Christo. [292ra–rb folgt noch ein Nachtrag zu adulacio]. (292va) Notandum est quod libros originalium sanctorum ac doctorum, quantum ad principia et fines ac partialium librorum numerum, signare curaui … ideo si alicui occurrant, eos hic poterit signare (prol.). ›Rubrica beati Dyonisij librorum‹. Ecclesiastica jerarchia secundum duas translaciones, principium: Quia quidem seruos [!] jerarchia etc., finis: diuini ignis ascendens usque uapores uel scintillas, continens capitula vij. Celestis jerarchia secundum duas translaciones … (296ra) ›Libri Senece‹ … (296rb) De naturalibus questionibus libri octo, principium: Grandinem hoc modo fieri si tibi affirmauero, finis: nec enim ulli flumini dulcior gustus. ›Finis adest operis, mercedem posco laboris‹.
- Incipit
- 168rab Abijt in agrum, [über der Zeile: scilicet Booz], et colegit spicas p[ost] terga metentium, Ruth 2°. Ruth paupercula non habens messem propriam ad colligendum agrum intrauit alienum … Propter has autem modicas spicas agrum fertilem o[r]i[g]e[na]lium non despicias. Improuidus enim est qui neglecto igne se per scintillas nititur calefacere et [über der Zeile: qui] contempto [durchgestrichen: igne ?] fonte per roris guttas sitim conatur [korrigiert aus: ponatur] extinguere (prol.). ›Abstinencia‹. Bonum est in cibo [über der Zeile: cum] gratiarum actione percipere quidquid deus edendum precepit …
- Weiteres Initium
- 292va Notandum est quod libros originalium sanctorum ac doctorum quantum ad principia et fines ac partialium librorum numerum signare curavi ideo si alicui occurrant eos hic poterit signare (prol.) Rubrica beati Dionysii librorum Ecclesiastica hierarchia secundum duas translationes principium Quia quidem servos hierarchia etc finis divini ignis ascendens usque vapores vel scintillas continens capitula VII Caelestis hierarchia secundum duas translationes.
- Explicit
- 296rab ›Libri Senece‹ … De naturalibus questionibus libri octo, principium: Grandinem hoc modo fieri si tibi affirmauero, finis: nec enim ulli flumini dulcior gustus. ›Finis adest operis, mercedem posco laboris‹.
3) 296va–297ra
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 160263654).
- Titel
- Sermo I in dedicatione ecclesiae.
- Angaben zum Text
- S. CALMA 2, S. 307, Nr. 12; Ende fehlt.
- Incipit
- 296va Festiuitas hodierna, fratres, tanto nobis debet esse deuotior quanto familiarior (Bernard. Claraev. serm. dedic. eccl. 1,1) …
- Explicit
- 297ra … audiuntque uerba ineffabilia que non licet homini loqui. Beati qui habitant in domo tua, domine, in saecula saeculorum laudabunt [te] (Bernard. Claraev. serm. dedic. eccl. 1,6).
- Edition
- Migne PL 183, Sp. 517D–521D, hier Sp. 517D–521B; Jean Leclerq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 5, Rom 1968, S. 370–375, hier S. 370–374.
4) 297va
- Beteiligte Personen
- Ogerius de Locedio (GND-Nr.: 162429150).
- Titel
- Excerpta.
- Angaben zum Text
- Exzerpt aus Ogerius de Locedio,
Expositio super evangelium in cena domini (Bernuardus. O Iudas
infelix, qui dominicum panem manducas et contra dominum calcaneum
leuas … utinam nati non essent!
[Migne PL 184, Sp. 889A–B]), ergänzt um weitere, kurze
Sentenzen.
298*r–302*v leer (außer 301*v Federprobe).
- Weiteres Initium
- 297va O Iudas infelix qui dominicum panem manducas et contra dominum calcaneum levas
- Bearbeitet von
- Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2018.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 233. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.