Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 295
Hincmarus Remensis; Paulinus Aquileiensis; (Ps.-)Hieronymus
Pergament, Papier · 1, 83, 1 Bll. · 25,2–25,4 × 16,9–17,4 cm · s.l. · 12. Jh.
- Entstehungsort
- s.l. (unbekannt).
- Entstehungszeit
- 12. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Pergament (Vor- und Nachsatzbl. aus Papier).
- Umfang
- 1, 83, 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 25,2–25,4 × 16,9–17,4 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (I-1)1a + (IV+1)8 (inkl. Bl. I) + 7 IV64 + III70 + IV78 + II82 + (I-1)83*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 83* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Moderne Foliierung (I, 1–82), Bll. 2–17 bereits von
Hand des 15. Jh. in arabischen Ziffern gezählt und auf Bll. 4, 7, 10, 14–17
von moderner Hand wiederholt; Vor- und Nachsatzbl. sind nicht gezählt, daher
wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen.
8v–64v Lagenzählung I-VIII auf der jeweils letzten Seite, außerdem 73v IX (inmitten der 10. Lage).
- Zustand
- Leicht verschmutzt; Fehlstellen und Risse (z. T. verstärkt). Bll. I, 82 stark beschnitten bzw. beschädigt (verstärkt); 81v Schrift leicht abgerieben.
- Wasserzeichen
- .
- Schriftraum
- 20,8–21 × 11,3–12,2 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- 33–34 Zeilen.
- Buchgestaltung
- Incipits bzw. Überschriften in roter Minuskel, z. T. mit Capitalis-rustica-Elementen; 75v, 79v, 81v Textanfangsworte rubriziert; rote Initialmajuskeln an Textanfängen (z. T. nicht ausgeführt), Satzmajuskeln.
- Buchschmuck
- 1r schwarze H-Initiale mit Aussparungen.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Ir (kopfständig) zwei Ct-Exzerpte (12./13. Jh.), eines (zu Ct 7,1)
neumiert (s. Bannister, S. 69, Nr. 205).
Zeitgenössische Korrekturen, Anmerkungen v. a. des 15. Jh. und Stellenmarkierungen (darunter Nota-Zeichen und Manicula), neuzeitliche und moderne Textidentifizierungen. 82r Federproben.
- Einband
- Römischer Einband zwischen 1869 und 1878: weißes Pergament über Pappe; auf Rücken goldgeprägte Wappen von Papst Pius IX. und Kardinalbibliothekar Jean-Baptiste Pitra sowie rotes Signaturschild. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 829.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- 1438 im Besitz der Universität Heidelberg nachgewiesen (verzeichnet im Inventar der Bücherschenkung Kf. Ludwigs III. von der Pfalz an die Universität Heidelberg); s. Hanselmann, Bücherschenkung, S. 123 (mit Nachweis). Ir Capsa-Nummer C.88 mit Allacci-Signatur 806 (durchgestrichen) sowie alte Signatur 335.
- Literatur
- Bannister, S. 69, Nr. 205; Hanselmann, Bücherschenkung, S. 123; HÜWA 1.2, S. 330; Jean Leclercq, Ancien sermon monastique dans le manuscrit
Palat. lat. 295, in: Mélanges Eugène Tisserant, Bd. 6, Vatikanstadt 1964, S.
577–582, hier S. 577f.; OVL,
Pal.lat.295; Schunke, Einbände 2.2, S. 829; Stevenson, Latini, S. 75; TeTra 1, S. 333, Anm. 46.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) Ir
- Titel
- Ex Cantico canticorum excerpta II.
- Angaben zum Text
- Nachtrag, 12./13. Jh. Zwei Exzerpte aus
Ct, das erste (Ct 4,6–8) in einer von Hieronymus nach der Hexapla des Origenes
emendierten Vetus-Latina-Fassung (s. hierzu Eva
Schulz-Flügel, Canticum canticorum, Lfg. 1: Einleitung
[Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen Bibel 10.3], Freiburg i.Br. 1992,
S. 73), das zweite (Ct 7,1) nach der Vulgata und neumiert.
Ir Ibo mihi ad montem mu[rre] et ad collem Libani et loq[uar] sponse mee: tota speciosa e[s] … a montibus [Le]opardorum (Ct 4,6–8). Quid uidebitis in Sunamite nisi cohoros [!] castrorum … fabricata sunt manu artificis (Ct 7,1).
1ar–v leer.
Iv leer.
- Incipit
- Ir Ibo mihi ad montem mu[rre] et ad collem Libani et loq[uar] sponse mee: tota speciosa e[s] (Ct 4,6) …
- Weiteres Initium
- Ir Quid videbitis in Sulamiten nisi choros castrorum (Ct 7,1).
- Explicit
- Ir … fabricata sunt manu artificis (Ct 7,1).
- Edition
- Ct 4,6–8: Alberto Vaccari (Hg.), Cantici canticorum Vetus Latina translatio a s. Hieronymo ad Graecum textum hexaplarem emendata, Rom 1959, S. 24; Ct 7,1: Weber / Gryson, S. 1001.
2) 1r–47r
- Verfasser
- Hincmarus Remensis (GND-Nr.: 118551280).
- Weitere beteiligte Personen
- Gregorius Magnus (GND-Nr.: 118541838).
- Titel
- De cavendis vitiis et virtutibus exercendis ad Karolum Calvum regem.
- Angaben zum Text
- Rep. font. 5, S. 500.
1r ›Incipit epistola beati Gregorii papae ad Regaredum regem‹. Hincmarus, seruus seruorum dei, gratia Christi non merito Remorum episcopus ac plebis dei famulus. Mitto uobis, sicut iussistis, epistolam beati Gregorii ad Regaredum regem Wisigottorum, ex qua … (4r) quam uobis mitti iussistis, nobis transeundum est (Hincm. Rem. vit. et virtut. praef.). ›Incipit epistola‹. [E]xplere uerbis, excellentissime fili, non ualeo, quantum tuo opere, tua uita delector … (5v) post multa annorum curricula ęterna gaudia concedat (Greg. M. ep. IX,229 [Ende fehlt]). Et de misericordię operibus, unde inter cętera in pręsenti (6r) locutus est epistola, qualiter et ex quibus agenda sint … (47r) per sancti spiritus organum infundat cordibus uestris, qui cum coęterno patre et spiritu sancto uiuit et regnat deus per secula seculorum (Hincm. Rem. vit. et virtut. 1–10).
- Rubrik
- 1r ›Incipit epistola beati Gregorii papae ad Regaredum regem‹.
- Incipit
- 1r Hincmarus, seruus seruorum dei, gratia Christi non merito Remorum episcopus ac plebis dei famulus. Mitto uobis, sicut iussistis, epistolam beati Gregorii ad Regaredum regem Wisigottorum, ex qua (Hincm. Rem. vit. et virtut. praef.) …
- Weiteres Initium
- 4r Explere verbis excellentissime fili non valeo quantum tuo opere tua vita delector (Greg. M. ep. IX,229).
- Explicit
- 47r … per sancti spiritus organum infundat cordibus uestris, qui cum coęterno patre et spiritu sancto uiuit et regnat deus per secula seculorum (Hincm. Rem. vit. et virtut. 10).
- Edition
- Migne PL 125, Sp. 857A–930D; Greg. M. ep. IX,229: CCL 140A (Norberg 1982), S. 805–810.
3) 47r–69r
- Titel
- Liber exhortationis sive De salutaribus documentis ad Hericum ducem.
- Angaben zum Text
- CPPM 2, Nr. 3078; CSLMA auct. Ital., S. 195f. (PA28).
- Rubrik
- 47r Exhortatio Augustini ad comitem carissimum.
- Incipit
- 47r ›O‹, mi frater, si cupias scire, quamuis ego nesciam, quam perfectissima atque plenissima sit iustitia (Paulin. Aquil. lib. exhort. 1,1) …
- Explicit
- 69r … quia est tibi cum eterno deo, patre et spiritu sancto, una deitas, gloria, uirtus, imperium et potestas in secula seculorum, ›amen‹ (Paulin. Aquil. lib. exhort. 66,223). ›Explicit epistola beati Gregorii pape ad Regaredum regem‹ [!].
- Edition
- Migne PL 99, Sp. 197C–282C (auch in Migne PL 40, Sp. 1047–1078 unter den Werken Augustins); Angelo De Nicola (Hg.), Sancti Paulini Patriarchae Aquileiensis Liber exhortationis (Antichità altoadriatiche. Monografie 2), Triest 2005 (diese Hs. Sigle R).
4) 69r–70v
- Beteiligte Personen
- Ps.-Augustinus (GND-Nr.: 118505114).
- Titel
- Tractatus sancti Augustini de regula monachorum.
- Angaben zum Text
- CPL 1153a.
- Rubrik
- 69r ›[1 Wort ausradiert] Incipit tractatus sancti Augustini de regula monachorum‹.
- Incipit
- 69r Svnt quidam qui uolunt esse remoti a mundo et secum portant illum. Omnia uidentur dimittere …
- Explicit
- 70v … ut postmodum mereatur in uitam intrare eternam tenendo ueram humilitatem et pacientiam.
- Edition
- Jean Leclercq, Ancien sermon monastique dans le manuscrit Palat. lat. 295, in: Mélanges Eugène Tisserant, Bd. 6, Vatikanstadt 1964, S. 577–582, hier S. 580–582.
5) 70v–82r
- Weitere beteiligte Personen
- Leo Magnus (GND-Nr.: 118571710).
- Titel
- Sermones et Epistulae.
- Angaben zum Text
- (70v–74r) ›Hieronimi presbiteri‹. Domine, libera animam meam a labiis iniquis et a lingua dolosa. Dicit hoc de omnibus heresibus … (74r) pro tantis se malam retributionem nouerit redditurum. Conseruemus in omnibus patientiam (Hier. tract. in Ps 119, Anfang fehlt [s. CPL 592; CCL 78 (Morin 1958), S. 251–261]). (74r–75v) ›Sermo eiusdem de persecutionibus‹. ›Fratres, frequenter diximus: semper enim christiani persecutionem patiuntur. Mundus iste … (75v) sed quicumque fecerit uolumtatem patris mei qui in cęlis est, ipse intrabit in regnum cęlorum (Hier. hom. de persecutione christianorum [CPL 606; CCL 78 (Morin 1958), S. 556–559]). (75v–79v) ›Item eiusdem unde supra‹. ›Diversorvm obprobria‹ tribulationes multiplices, quibusdam insinuantibus, te sustinere cognoui … (79v) quam nostra paruitas sufficit ammonere. Soluta [lies: Saluta] omnes qui diligunt dominum nostrum Iesum Christum (Pelagius ?, Ad Oceanum de opprobriis = Ps.-Hier. ep. 41 [CPL 744; Migne PL 30, Sp. 282A–288A]). (79v–81r) ›De obedientia‹. ›Qvi Ethiopem‹ inuitat ad balnea, etsi nigredi[n]em non auferat illi, uel pecuniam accipit sibi … (81r) et uerbo dei plus obedire quam diabolo et iudicium ęternum magis timere quam hominem (Pelagius ?, Ad Pammachium et Oceanum de renuntiatione saeculi = Ps.-Hier. ep. 32 [CPL 742; Migne PL 30, Sp. 239B–242A]). (81v–82r) ›Agnoscat se‹ unusquisque nostrum factum ad imaginem et similitudinem sui conditoris … (82r) Recursis itaque a resurrectione domini quinquaginta diebus aduentum hodie spiritus sancti in apostolos uenerab[il]iter celebramus. Et ita bonis semper operibus insistamus [ein Wort nicht entzifferbar] per sanctos mores (unidentifizierte Predigt zu Pfingsten, der Anfang nach Leo Magnus, serm. 94,2 [s. CCL 138A (Chavasse 1973), S. 579]).
- Rubrik
- 70v ›Hieronimi presbiteri‹.
- Incipit
- 70v Domine, libera animam meam a labiis iniquis et a lingua dolosa. Dicit hoc de omnibus heresibus (Hier. tract. in Ps 119) …
- Weiteres Initium
- 74r Fratres frequenter diximus semper enim christiani persecutionem patiuntur Mundus iste (Hier. hom. de persecutione christianorum) ; 75v Diversorum opprobria tribulationes multiplices quibusdam insinuantibus te sustinere cognovi (Ps.-Hier. ep. 41,1) ; 79v Qui Aethiopem invitat ad balnea etsi nigredinem non auferat illi vel pecuniam accipit sibi (Ps.-Hier. ep. 32,1) ; 81v Agnoscat se unusquisque nostrum factum ad imaginem et similitudinem sui conditoris (vgl. Leo Magnus, tract. 94,2).
- Explicit
- 82r … Recursis itaque a resurrectione domini quinquaginta diebus aduentum hodie spiritus sancti in apostolos uenerab[il]iter celebramus. Et ita bonis semper operibus insistamus [ein Wort nicht entzifferbar] per sanctos mores.
- Edition
- S. Angaben zum Inhalt.
- Bearbeitet von
- Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 295. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.