Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 302
Bernardus Claraevallensis
Papier, Pergament · 1, 86, 1 Bll. · 25 × 17,5–18 cm · Norditalien · 1. Hälfte 15. Jh.
- Schlagwörter (GND)
- Theologie / Rechtswesen / Kanonistik.
- Entstehungsort
- Norditalien.
- Entstehungszeit
- 1. Hälfte 15. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Pergament (Vor- und Nachsatzbl. aus Papier).
- Umfang
- 1, 86, 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 25 × 17,5–18 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (I-1)1a + 5 V50 + III56 + V66 + IV74 + VI86 + (I-1)87*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 87* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–86), einige Bll. schon von einer etwas älteren Hand, i. d. R. falsch, gezählt; Vor- und Nachsatzbl. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen. – 10v–40v, 56v–66v Lagenreklamanten (von Texthand) auf der jeweils letzen Seite (56v leicht beschnitten); in den ersten fünf Lagen zusätzlich Lagensignaturen (z. T. in Rot) 1r–5r … 41r–45r l[1]-l5 … p1-p5 (mit arabischen Ziffern des 15. Jhs.) in der jeweils ersten Lagenhälfte sowie 16r–54r ein Strich oder Pluszeichen (in Rot) auf dem ersten Blatt der jeweils zweiten Lagenhälfte.
- Zustand
- Einige Bll. leicht verschmutzt; Schrift bisweilen leicht verblasst.
- Schriftraum
- 18,5–19 × 12–13 cm.
- Spaltenanzahl
- 2 Spalten.
- Zeilenanzahl
- 44–46 Zeilen.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Von drei unterschiedlich geschulten Händen geschrieben (1ra–42va, 42va–75vb, 76rb–86vb), die erste mit deutlicher Tendenz zur Rotunda.
- Buchgestaltung
- Incipits, Explicits und Zwischenüberschriften in Rot (51r–75v am Rand); an Text- bzw. Kapitelanfängen abwechselnd blaue und rote Lombarden (76r–86v nicht ausgeführt, Vorgaben für Rubrikator stehengeblieben), erstere mit rotem Fleuronné, bei letzteren das Fleuronné nur angedeutet bzw. vorgezeichnet.
- Buchschmuck
- S. Buchgestaltung.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Zahlreiche, zeitgenössische und spätere Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen (u. a. Wellenlinien).
- Einband
- Römischer Einband zwischen 1869 und 1878: weißes Pergament über Pappe; auf Rücken goldgeprägte Wappen von Papst Pius IX. und Kardinalbibliothekar Jean-Baptiste Pitra sowie rotes Signaturschild. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 829.
- Provenienz
- Norditalien (Umgebung von Padua) / Augsburg / Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- 1r Besitzvermerk (Iste liber est monasterii sancte Marie de Riperia Paduan[ensis] diocesis ordinis Montis Oliueti) des olivetanischen Klosters St. Maria de Riviera/Rivera (am Monte Venda, in den Euganeischen Hügeln, südwestl. von Padua) aus dem 15. Jh. – 1567 mit der Bibliothek Ulrich Fuggers von Augsburg (1r Fugger-Signatur 206. seors. von der Hand Martin Gerstmanns, des Agenten und Bibliothekars Ulrich Fuggers; verzeichnet im ca. 1555 von Gerstmann angelegten Fugger-Katalog BAV, Pal. lat. 1916, 554v bzw. 571v, ed. Lehmann, Fuggerbibliotheken 2, S. 107: „Bernhardus abbas de gratia et libero arbitrio. Item de 12 gradibus humilitatis. perg. 206. seors.“) nach Heidelberg gelangt, wohl erst nach Fuggers Tod 1584 in den Besitz der Heidelberger Kurfürsten. Vgl. Lehmann, Fuggerbibliotheken 2, S. 149, S. 469f. und Walz, Kat. UB Heidelberg 3, S. XXIXf. – 1r Capsa-Nummer C.135 ohne Allacci-Signatur sowie alte Signatur 178.
- Literatur
- Lehmann, Fuggerbibliotheken 2, S. 107, 477; Schunke, Einbände 2.2, S. 829; Stevenson, Latini, S. 78.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1ra–12ra
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber de gratia et libero arbitrio.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 309, Nr. 26.
1ar–v leer.
- Rubrik
- 1ra ›Incipit prologus sancti Bernardi abbatis in libro de gratia et libero arbitrio domno Gulielmo abbati sancti [T]heoderici‹.
- Incipit
- 1ra Opusculum de gratia et libero arbitrio quod illa, qua scitis, occasione aggressus sum (Bernard. Claraev. grat. et lib. arb. prol.) …
- Explicit
- 12ra … Denique quos iustificauit, non quos iustos inuenit, hos et magnificauit (Bernard. Claraev. grat. et lib. arb. 14,51). ›Explicit de gratia et libero arbitrio‹.
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 165–203.
2) 12ra–22ra
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber de diligendo deo.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 309, Nr. 24.
- Rubrik
- 12ra ›Incipit liber de diligendo deum [!]‹.
- Incipit
- 12ra Uiro illustri domino Americo [korrigiert aus: Alemerico], ecclesie Romane dyacono cardinali et cancellario, Bernhardus abbas dictus de Claraualle, domino viuere et in domino mori. Oraciones [über der Zeile: a me] et non questiones poscere solebatis, et quidem ego ad neutrum ydoneum me esse confido (Bernard. Claraev. dilig. deo prol.) …
- Explicit
- 22ra … non erit miserie locus aut misericordie tempus, nullus profecto esse poterit miseracionis affectus (Bernard. Claraev. dilig. deo 15,40). ›Explicit liber de diligendo deo‹.
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 119–154.
3) 22ra–29va
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber ad milites templi de laude novae militiae.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 309, Nr. 23.
- Rubrik
- 22ra ›Incipit prologus de laude noue milicie‹. 22rb ›Incipit liber ad milites templi de laude noue milicie‹.
- Incipit
- 22ra Hugoni militi Christi et magistro milicie Cristi Bernhardus Clareuallis solo nomine abbas, bonum certamen certare. Semel et secundo et tertio, ni fallor, petisti a me, Hugo karissime, ut tibi tuisque commilitonibus scriberem (Bernard. Claraev. laud. nov. milit. prol.) …
- Explicit
- 29va … ut in omnibus sit ipse benedictus, qui docet manus meas ad prelium et digitos meos ad bellum [korrigiert aus: bellos] (Bernard. Claraev. laud. nov. milit. 13,31). ›Explicit liber de laude noue milicie‹.
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 213–239.
4) 29va–42va
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber de praecepto et dispensatione.
- Rubrik
- 29va ›Incipit prologus sancti Bernardi abbatis in libro de precepto et dispensatione‹.
- Incipit
- 29va Qua mente iam tacebo Qua fronte tamen loquar Crebris epistolis et nuntiis cogitis me.
- Explicit
- 42va … nam ego siue in paucis, siue in multis, uestre debui, quod et studui, satisfacere [wiederholt und durchgestrichen: facere] voluntati (Bernard. Claraev. praec. et dispens. 20,61). ›Explicit liber‹. ›Incipit prologus [korrigiert aus: liber] ad abbatem Columbensem cui comisit librum‹. Domino abbati Columbensi frater Bernardus [korrigiert aus: Bernhardus], valere in domino semper. Rescriptum meum ad epistulas duorum Carnotensium quorumdam monachorum vobis primum … detur ei titulus De precepto et dispensacione, nisi vobis aliud forte congruencius videatur (Bernard. Claraev. praec. et dispens. ep. dedic.).
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 253–294.
5) 42va–49rb
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Apologia ad Guillelmum Sancti Theodorici abbatem.
- Rubrik
- 42va ›Incipit liber sancti Bernardi abbatis apologeticus ad abbatem Gulielmum‹.
- Incipit
- 42vb Uenerabili patri Guil[ielmo] frater Bernardus, fratrum qui in Claravalle sunt inutilis seruus, salutem in domino. Vsque modo si qua me scriptitare iussistis, aut inuitus aut nullatenus acquieui (Bernard. Claraev. apolog. 1,1) …
- Explicit
- 49rb … sed attractio. Quod ut nobis a vobis semper fiat, omnino precor et supplico. Vale (Bernard. Claraev. apolog. 12,31).
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 81–108.
6) 49rb–50ra
- Titel
- De “accusatione contra episcopos” ex iure canonico excerpta.
- Angaben zum Text
- Exzerpte aus dem kanonischen Recht zur Anklage gegen
Kleriker und insb. Bischöfe (49r marginaler Vermerk von zwei zeitgenössischen
oder etwas späteren Händen zum Textanfang: Iste ui[detur ?]
test[us] [?] iuris canonici de non accusandos
episcopos et prelatos leuiter).
50v leer.
- Rubrik
- 49rb ›Accusatio contra episcopos‹.
- Incipit
- 49rb Anacletus: super qua nos consulere voluistis, non nisi ab ydoneis et probatissimis viris (vgl. Decret. Gratian. p. 2 caus. 2 qu. 7 c. 15 [ed. Emil Friedberg (Hg.), Corpus Iuris Canonici, Bd. 1: Decretum magistri Gratiani, Leipzig 21879, Sp. 486]) …
- Explicit
- 50ra … layci quoque, quamuis religiosi sint, nulla tamen de ecclesiasticis facultatibus disponendi legi [!], numquam attributa facultas (vgl. Paul Hinschius [Hg.], Decretales Pseudo-Isidorianae et Capitula Angilramni, Leipzig 1863, S. 185f.). Altissimo deo gratias, honor et imperium.
- Edition
- S. Incipit und Explicit.
7) 51ra–75vb
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- De consideratione ad Eugenium papam.
- Rubrik
- 51ra ›Incipit liber primus deuotissimi et diuini doctoris beati Bernardi abbatis de consideratione ad Eugenium papam‹.
- Incipit
- 51ra Subit animum dictare aliquid quod te, papa beatissime Eugeni, vel edificet vel delectet vel consoletur (Bernard. Claraev. consid. praef.) …
- Explicit
- 75vb … dignius queritur, et inuenitur facilius. Proinde hijs hic sit finis libri, sed non finis querendi (Bernard. Claraev. consid. V,14,32). Explicit [von anderer, wohl etwas späterer Hand: Bernardi de consideratione liber Vus].
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 393–493.
8) 76ra–86vb
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber de gradibus humilitatis et superbiae.
- Rubrik
- 76ra ›Incipit de gradibus humilitatis‹.
- Incipit
- 76ra In hoc opusculo cum illud de euangelio quod dominus ait diem vltimi iudicij se nescire (Bernard. Claraev. grad. humil. et superb. retract.) …
- Explicit
- 86vb … fortasse reperies, quos ascendendo melius tu in tuo corde quam in meo codice leges (Bernard. Claraev. grad. humil. et superb. 22,57). ›Explicit liber beati Bernardi abbatis Clareuallensis de xii gradibus humilitatis deo gratias, amen‹.
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 13–59.
- Bearbeitet von
- Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2015.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 302. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2015.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.