Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 306

Theologische Sammelhandschrift (Bernardus Claraevallensis; Leo Magnus; Arnoldus Bonaevallensis; Richardus Praemonstratensis [?])

Papier, Pergament · 1, 220 (inkl. des ursprünglichen Vorsatzbl.), 1 Bll. · 29,5 × 21 cm · Heidelberg · ca. 1386–1396


Schlagwörter (GND)
Theologie / Predigt / Dichtung.
Entstehungsort
Heidelberg.
Entstehungszeit
ca. 1386–1396.
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier (ursprüngliches Vorsatzbl. aus Pergament).
Umfang
1, 220 (inkl. des ursprünglichen Vorsatzbl.), 1 Bll.
Format (Blattgröße)
29,5 × 21 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(I-1)1a + (VI+1)12 (inkl. Vorsatzbl. A) + 17 VI216 + (II-1)219 + (I-1)220*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 220* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–219), das ursprüngliche, pergamentene Vorsatzbl. von moderner Hand A gezählt; modernes Vor- und Nachsatzbl. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen. – 12v–216v Lagenreklamanten (von Texthand) auf der jeweils letzen Seite (gerahmt und bisweilen rubriziert).
Zustand
Bl. Ar stark verdunkelt und am äußeren Rand verstärkt. Am Anfang und Ende leicht verschmutzt; Bl. 1 am äußeren Rand verstärkt.
Wasserzeichen
.

Schriftraum
20,5–22 × 14,5–15 cm.
Spaltenanzahl
2 Spalten.
Zeilenanzahl
uneinheitlich (ca. 40–55 Zeilen).
Angaben zu Schrift / Schreibern
Nach Walz, Marsilius, S. 40, S. 42 und Walz, Neuentdeckte Glossen, S. 335f. von einer Hand geschrieben, die sich auch in zwei weiteren Hss. aus dem Besitz des Marsilius von Inghen (BAV, Pal. lat. 566, 124r–320v, 323v–339v und in einem marginalen Nachtrag in BAV, Pal. lat. 1022, 2v–3r) findet und der auch ein Teil der Randglossen zuzuordnen ist (s. auch Buchgestaltung), während die zahlreichen, restlichen Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen (u. a. Maniculae) sowie Av das Inhaltsverzeichnis zur gesamten Hs. von Marsilius selbst stammen (Walz, Neuentdeckte Glossen, mit Textabdruck von insg. 327 Glossen von der Hand des Marsilius, S. 339–360 [s. hierzu auch Walz, Marsilius, S. 42–44], und vom Inhaltsverzeichnis, S. 334f.). Zur Schrift des Marsilius s. Walz, Neuentdeckte Glossen, S. 335 und Walz, Marsilius, S. 36–38, S. 41.
Buchschmuck
S. Buchgestaltung.

Nachträge und Benutzungsspuren
S. Angaben zu Schrift/Schreibern und s. Buchgestaltung). – Auf Ar aufgeklebt ein nicht zu vorliegender Hs. gehörendes ehemaliges Titelschild wohl des 18. Jhs. (Qvaestiones de sacramentis baptismo, evcharistia etc.), ebenso ein unvollständiges auf dem unteren Rand von 152r (… Salomonis ad apocalipsim).

Einband
Römischer Einband zwischen 1869 und 1878: weißes Pergament über Pappe; auf Rücken goldgeprägte Wappen von Papst Pius IX. und Kardinalbibliothekar Jean-Baptiste Pitra sowie rotes Signaturschild. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 829.
Provenienz
Heidelberg.
Geschichte der Handschrift
Nach Walz, Marsilius, S. 42 und Walz, Neuentdeckte Glossen, S. 336 als Auftragsarbeit von einem berufsmäßigen Schreiber (S. Angaben zu Schrift/Schreiber) in Heidelberg für Marsilius von Inghen († 1396, seit 1386 u. a. als Gründungsrektor an der Univ. Heidelberg [s. Mieczysław Markowski, in: VL2 6, Sp. 136–141 und Drüll, Gelehrtenlexikon, S. 373f.]) hergestellt und nach Av dem eigenhändigen Schenkungs- bzw. Besitzvermerk (libri beati Bernardi multi, ad liberiam vniuersitatis per manus mei, Marsilij de Inghen) von Marsilius (für die Zeit nach seinem Tod) der Univ. Heidelberg vermacht (s. hierzu Walz, Marsilius, S. 34–36); verzeichnet im Bibliotheksinventar der Univ. Heidelberg von 1396 (Walz, Neuentdeckte Glossen, S. 334 [mit Nachweis]; s. auch Miethke, Rektorbücher 1, S. 476, Nr. 69) und im Katalog der Univ.-Bibl. von 1466 (Walz, Marsilius, S. 51f. [mit Nachweis]). – Bl. Ar Capsa-Nummer C.37 mit Allacci-Signatur 1918 (Letztere durchgestrichen) sowie weitere alte Signatur 127.

Faksimile
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_306
Literatur
Rektorbücher 1, S. 476, Nr. 69; Schunke, Einbände 2.2, S. 829; Stevenson, Latini, S. 79; Walz, Marsilius, S. 34, Anm. 11, S. 40, 41, Anm. 32, S. 42–44, 51f.; Walz, Neuentdeckte Glossen des Marsilius von Inghen zu Texten Bernards de Clairvaux und Arnauds von Bonneval, in: Archives d’histoire doctrinale et littéraire du moyen âge 60 (1993), S. 333–361, hier S. 333–336.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

1) 1r–113vb Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
Sermones LXXXVI super Cantica canticorum.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 307f., Nr. 13. 1ra–112vb Bernard. Claraev. serm. in Ct 1–85 auch so gezählt (außer 55vb serm. in Ct 41 falsch xlijus gezählt, in der Vorgabe für den Rubrikator jedoch korrigiert), 112vb–113rb serm. in Ct 86 ungezählt; 113va-vb Inhaltsübersicht zu serm. in Ct 1–85 (mit Verzeichnung der einzelnen Initien).
1ar–v leer.
Ar Signaturen etc.
Av Besitz-/Schenkungsvermerk und Inhaltsverzeichnis des Marsilius von Inghen.
Rubrik
1r ›In nomine dominj amen‹. ›Incipiunt sermones beatj Bernhardi abbatis super Cantica‹.
Incipit
1ra Uobis, fratres, alia quam alijs de seculo aut certe aliter dicenda sunt. Illis siquidem lac potum dat, et non escam (Bernard. Claraev. serm. in Ct 1,1) …
Explicit
113rb … Unde et dicebat: non sumus filij noctis neque tenebrarum, item ad omnes electos: ut filij, inquit, lucis ambulate (Bernard. Claraev. serm. in Ct 86,4) [113va-vb folgt noch eine Inhaltsübersicht].
Edition
Jean Leclercq / Charles Hugh Talbot / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 1–2, Rom 1957–1958.

2) 114ra–123rb Digitalisat

Verfasser
Leo Magnus (GND-Nr.: 118571710).
Titel
Sermones seu Tractatus XI de passione domini.
Angaben zum Text
Elf Predigten Leos d.Gr. (s. CPL 1657) für die Karwoche (Montag bis Samstag): 114ra-va Leo M. serm. 62 (›Feria secunda post palmas sermo beati Leonis pape de passione dominj‹), 114va–115va serm. 63 (›Feria tercia post palmas sermo beati Leonis pape de passione dominj‹), 115va–116ra serm. 65 (›Eodem die sermo cuius supra‹), 116ra-vb serm. 60 (›Feria quarta proxima post palmas sermo beati Leonis pape de scilicet passione dominj‹), 116vb–117va serm. 61 (›Ipso die sermo cuius supra‹), 117va–118va serm. 58β (›Feria quinta in cena dominj sermo beati Leonis pape de passione dominj‹), 118va–119va serm. 59β (›Feria sexta in parascheue sermo beati Leonis pape de passione dominj‹), 119va–120va serm. 70 (›Eodem die sermo cuius supra‹), 120va–121va serm. 72 (›Sabbato die [am Rand, in der Vorgabe für den Rubrikator: Sabbato sancto] sermo beati Leonis papae‹), 121va–122va serm. 71 (›Ipso die sermo cuius supra‹), 122va–123rb serm. 67 (›Item eodem die sermo cuius supra‹).
Rubrik
114ra ›Feria secunda post palmas sermo beati Leonis pape de passione dominj‹.
Incipit
114ra Desiderata nobis, dilectissimi, et vniuerso optabilis mundo adest festiuitas dominice passionis (Leo M. serm. 62,1) …
Explicit
123rb … quod nichil humano generi conferret redemptoris potestas, si quod petebat nostra optineret infirmitaset cetera‹ (Leo M. serm. 67,7).
Edition
CCL 138A (Chavasse 1973), S. 339–388, S. 394–399, S. 407–413, S. 426–448.

3) 123rb/va–133ra Digitalisat

Verfasser
Arnoldus Bonaevallensis (GND-Nr.: 100936741).
Titel
Tractatus de septem verbis domini in cruce.
Angaben zum Text
CALMA 1, S. 462, Nr. 9.
Rubrik
123rb ›Incipit libellus dominj Arnaldi abbatis de verbis domini in cruce positi;‹. 123va ›Incipit libellus dominj Arnoldi abbatis Boneuall[ensis] de verbis dominj in cruce positj‹.
Incipit
123va Ultima Christi verba que cruci affixus noui testamenti heredibus tractanda proposuit
Explicit
133ra … viuentes appareant, et qui diu fuerant cineres, fiunt doctores, et qui sepulti, magistri. Et sic est finis huius libelli.
Edition
Migne PL 189, Sp. 1677B–1726B.

4) 133ra–134vb Digitalisat

Verfasser
Arnoldus Bonaevallensis (GND-Nr.: 100936741).
Titel
Sermo de sancta Maria seu De lauditibus BMV.
Angaben zum Text
CALMA 1, S. 462, Nr. 8.
Rubrik
133ra ›Libellus eiusdem Arnaldj abbatis in laudibus sancte dej genitricis et perpetue virginis, s[cilicet] Marie‹.
Incipit
133ra Si linguis hominum loquar et angelorum et nichil digne, nichil proprie de sancte ac perpetue uirginis gloria
Explicit
134vb … reconciliacionis humane studium fuit, ut sua dispendia non attenderet, dum erroneum lucrareturetc.‹.
Edition
Migne PL 189, Sp. 1725C–1734A.

5) 134vb–138va Digitalisat

Verfasser
Richardus Praemonstratensis (?) (= Richardus de Wedinghausen ?, Richardus de Arnsberg ?) (GND-Nr.: 103115129).
Titel
Expositio canonis missae.
Angaben zum Text
K.A. Jacobi, in: LexMA 7, Sp. 820. 138va nachgestellt derselbe Zusatz (Septem sunt in percepcioneexinde vita eterna) wie in Paris, BNF, Lat. 2496 (s. http://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc603136 [Zugriff: 21.10.2016]).
Rubrik
134vb ›Exposicio domini Richardj in canone misse‹.
Incipit
134vb In virtute sancte crucis et sacramento altaris magna est conueniencia et magna efficacia
Explicit
138va … Propterea quando dicitur Agnus dei in duobus primis est convenientia, in tertio uero est differentia.Explicit exposicio canonis. Septem sunt in percepcione corporis dominiexinde vita eternaet cetera. Explicit exposicio canonis‹. ›Explicit exposicio canonis‹.
Edition
Migne PL 177, Sp. 455D–469A; Sancti Thomae Aquinatis […] Opera omnia, Bd. 17, Parma 1864, S. 332–336 (hiernach hrsg. von Enrique Alarcón, in: Corpus Thomisticum. S. Thomae de Aquino Opera omnia, Pamplona, Universidad de Navarra 2011, http://www.corpusthomisticum.org/iopera.html bzw. http://www.corpusthomisticum.org/xem.html [Zugriff: 20.10.2016]).

6) 138va–vb Digitalisat

Titel
Carmen rhythmicum sive “Epithalamium in sepulcro domini inventum”.
Angaben zum Text
Walther, IC 13504. 16 hymnisch-rythmische Verse.
Rubrik
138va ›Hoc epythalamium inuentum est in sepulchro domini‹.
Incipit
138vb Ortum predestinacio / paruo sabbati spacio / prouideat in proximo / ciuitatis prohastio
Explicit
138vb … Flos autem die tertio / qui floret ab inicio / refloruit e [korrigiert aus: in] tumulo / summo mane diluculo.
Edition
Vgl. Walther Lipphardt (Hg.), Lateinische Osterfeiern und Osterspiele, Bd. 1, Berlin/New York 1975, S. 78.

7) 138vb–147vb Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
In laudibus virginis matris sive Sermones IV super ‘Missus est’.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 306, Nr. 8.
Rubrik
138vb (am Rand) ›Incipit prefacio sancti Bernardi super euangelium Missus est;‹. 138vb ›Incipit omelia ista in laudibus virginis matris‹.
Incipit
138vb Scribere me aliquid et deuocio iubet et prohibet occupacio. Verumptamen quia prepediente (Bernard. Claraev. laud. virg. matr. praef.) …
Explicit
147vb … meum excusare peccatum, cui hoc meum qualecumque opusculum deuotissime destinaui (Bernard. Claraev. laud. virg. matr. epil.).
Edition
Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 4, Rom 1966, S. 13–58.

8) 148ra–156ra Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
Liber de gratia et libero arbitrio.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 309, Nr. 26.
Rubrik
148ra ›Incipit prologus sancti Bernardi abbatis in libro de gratia et libero arbitrio‹.
Incipit
148ra Opusculum de gratia et libero arbitrio quod illa, qua scitis, occasione nuper aggressus sum (Bernard. Claraev. grat. et lib. arb. prol.) …
Explicit
156ra … Denique quos iustificauit, non quos iustos inuenit, hos et magnificauit (Bernard. Claraev. grat. et lib. arb. 14,51). ›Explicit liber de gratia et libero arbitrio Bernardj deo gratiasetc.
Edition
Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 165–203.

9) 156ra–178ra Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
De consideratione ad Eugenium papam.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 308f., Nr. 22.
Rubrik
156ra ›Incipit liber beati Bernhardi ad Eugenium papam‹.
Incipit
156ra Subit animum dictare aliquid quod te, papa beatissime Eugenj, vel edificet uel delectet vel consoletur (Bernard. Claraev. consid. praef.) …
Explicit
178ra … dignius queritur, et inuenitur facilius. Proinde is sit finis librj, sed non finis querendj (Bernard. Claraev. consid. V,14,32). ›Expliciunt librj quinque beati Bernhardi ad Eugenium etc.‹.
Edition
Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 393–493.

10) 178ra–184ra Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
Liber ad milites templi de laude novae militiae.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 309, Nr. 23. 178ra Kapitelübersicht vorangestellt.
Rubrik
178rb ›Ad milites templi‹.
Incipit
178rb Hugoni militi Christi et magistro milicie Christi Bernhardus Clareuall[ensis] solo nomine abbas, bonum certamen certare. Semel et secundo et tertio, ni fallor, petisti a me, Hugo karissime, ut tibi tuisque commilitonibus scriberem (Bernard. Claraev. laud. nov. milit. prol.) …
Explicit
184ra … ut in omnibus sit ipse benedictus, qui docet manus vestras ad prelium et digitos meos ad bellum (Bernard. Claraev. laud. nov. milit. 13,31).
Edition
Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 213–239.

11) 184rb–194va Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
Liber de praecepto et dispensatione.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 310, Nr. 27.
Rubrik
184rb ›Incipit libellus Bernardi abbatis de precepto et dispensacione, prefacio incipit‹.
Incipit
184rb Domino abbati Columbensj frater Bernardus, valere in domino semper. Rescriptum meum ad epistulas duorum Carnotensium quorundam monachorum vobis primum (Bernard. Claraev. praec. et dispens. praef. ep. dedic.) …
Explicit
194va … nam ego siue in paucis, siue in multis, vestre debuj, quod et studuj, satisfacere voluntatj (Bernard. Claraev. praec. et dispens. 20,61).
Edition
Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 253–294.

12) 194va–202rb Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
Liber de diligendo deo.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 309, Nr. 24.
Rubrik
194va ›Incipit libellus Bernhardi abbatis de diligendo deo‹.
Incipit
194va Uiro illustri domino A[imerico], ecclesie Romane dyacono cardinali et cancellario, Bernardus abbas dictus de Claraualle, domino viuere et in domino morj. Orationes a me et non questiones poscere solebatis, et quidem [durchgestrichen: ad] ego ad neutrum me ydoneum esse confido (Bernard. Claraev. dilig. deo prol.) …
Explicit
202rb … non erit miserie locus aut misericordie tempus, nullus profecto esse poterit miseracionisaffectus‹ (Bernard. Claraev. dilig. deo 15,40). ›Explicit liber de diligendo deo‹.
Edition
Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 119–154.

13) 202rb–208rb Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
Apologia ad Guillelmum Sancti Theodorici abbatem.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 308, Nr. 21.
Rubrik
202rb ›Incipit liber apologeticus‹.
Incipit
202rb Uenerabili patrj W[ilhelmo] frater Bernardus, fratrum quj in Claraualle sunt inutilis seruus, salutem in domino. Vsque modo si q[ui]d me scriptitare iussistis, aut inuitus aut nullatenus acqui[euj] (Bernard. Claraev. apolog. 1,1) …
Explicit
208rb … sed attractio. Quod ut nobis [et ?] uobis semper fiat, omnino precor et supplico. Valete (Bernard. Claraev. apolog. 12,31).
Edition
Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 81–108.

14) 208va–219rb Digitalisat

Verfasser
Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
Titel
Liber de gradibus humilitatis et superbiae.
Angaben zum Text
CALMA 2, S. 309, Nr. 25. Zwischen 208va Retractatio, 208vb–209ra Praefatio u. 209ra–219rb dem eigentlichen Text ist 208va-vb die Kapitelübersicht (wie bei Leclercq / Rochais 1963, S. 13f.) zwischengeschaltet.
219v–220*v leer.
Rubrik
208va ›Incipit libellus beati Bernhardi de gradibus humilitatis‹.
Incipit
208va In hoc opusculo cum illud de euangelio quod dominus ait diem vltimi iudicij se nescire (Bernard. Claraev. grad. humil. et superb. retract.) …
Explicit
219rb … fortasse reperies, quos ascendendo melius tu in tuo corde quam in nostro corde leges (Bernard. Claraev. grad. humil. et superb. 22,57) ›etc.‹.
Edition
Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 13–59.


Bearbeitet von
Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2015.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 306. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2015.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.