Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 306
Theologische Sammelhandschrift (Bernardus Claraevallensis; Leo Magnus; Arnoldus Bonaevallensis; Richardus Praemonstratensis [?])
Papier, Pergament · 1, 220 (inkl. des ursprünglichen Vorsatzbl.), 1 Bll. · 29,5 × 21 cm · Heidelberg · ca. 1386–1396
- Entstehungsort
- Heidelberg.
- Entstehungszeit
- ca. 1386–1396.
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Papier (ursprüngliches Vorsatzbl. aus Pergament).
- Umfang
- 1, 220 (inkl. des ursprünglichen Vorsatzbl.), 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 29,5 × 21 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (I-1)1a + (VI+1)12 (inkl. Vorsatzbl. A) + 17 VI216 + (II-1)219 + (I-1)220*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 220* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–219), das ursprüngliche, pergamentene Vorsatzbl. von moderner Hand A gezählt; modernes Vor- und Nachsatzbl. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen. – 12v–216v Lagenreklamanten (von Texthand) auf der jeweils letzen Seite (gerahmt und bisweilen rubriziert).
- Zustand
- Bl. Ar stark verdunkelt und am äußeren Rand verstärkt. Am Anfang und Ende leicht verschmutzt; Bl. 1 am äußeren Rand verstärkt.
- Wasserzeichen
- .
- Schriftraum
- 20,5–22 × 14,5–15 cm.
- Spaltenanzahl
- 2 Spalten.
- Zeilenanzahl
- uneinheitlich (ca. 40–55 Zeilen).
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Nach Walz, Marsilius, S. 40, S. 42 und Walz, Neuentdeckte Glossen, S. 335f. von einer Hand geschrieben, die sich auch in zwei weiteren Hss. aus dem Besitz des Marsilius von Inghen (BAV, Pal. lat. 566, 124r–320v, 323v–339v und in einem marginalen Nachtrag in BAV, Pal. lat. 1022, 2v–3r) findet und der auch ein Teil der Randglossen zuzuordnen ist (s. auch Buchgestaltung), während die zahlreichen, restlichen Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen (u. a. Maniculae) sowie Av das Inhaltsverzeichnis zur gesamten Hs. von Marsilius selbst stammen (Walz, Neuentdeckte Glossen, mit Textabdruck von insg. 327 Glossen von der Hand des Marsilius, S. 339–360 [s. hierzu auch Walz, Marsilius, S. 42–44], und vom Inhaltsverzeichnis, S. 334f.). Zur Schrift des Marsilius s. Walz, Neuentdeckte Glossen, S. 335 und Walz, Marsilius, S. 36–38, S. 41.
- Buchschmuck
- S. Buchgestaltung.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- S. Angaben zu Schrift/Schreibern und s. Buchgestaltung). – Auf Ar aufgeklebt ein nicht zu vorliegender Hs. gehörendes ehemaliges Titelschild wohl des 18. Jhs. (Qvaestiones de sacramentis baptismo, evcharistia etc.), ebenso ein unvollständiges auf dem unteren Rand von 152r (… Salomonis ad apocalipsim).
- Einband
- Römischer Einband zwischen 1869 und 1878: weißes Pergament über Pappe; auf Rücken goldgeprägte Wappen von Papst Pius IX. und Kardinalbibliothekar Jean-Baptiste Pitra sowie rotes Signaturschild. Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 829.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Nach Walz, Marsilius, S. 42 und Walz, Neuentdeckte Glossen, S. 336 als Auftragsarbeit von einem berufsmäßigen Schreiber (S. Angaben zu Schrift/Schreiber) in Heidelberg für Marsilius von Inghen († 1396, seit 1386 u. a. als Gründungsrektor an der Univ. Heidelberg [s. Mieczysław Markowski, in: VL2 6, Sp. 136–141 und Drüll, Gelehrtenlexikon, S. 373f.]) hergestellt und nach Av dem eigenhändigen Schenkungs- bzw. Besitzvermerk (libri beati Bernardi multi, ad liberiam vniuersitatis per manus mei, Marsilij de Inghen) von Marsilius (für die Zeit nach seinem Tod) der Univ. Heidelberg vermacht (s. hierzu Walz, Marsilius, S. 34–36); verzeichnet im Bibliotheksinventar der Univ. Heidelberg von 1396 (Walz, Neuentdeckte Glossen, S. 334 [mit Nachweis]; s. auch Miethke, Rektorbücher 1, S. 476, Nr. 69) und im Katalog der Univ.-Bibl. von 1466 (Walz, Marsilius, S. 51f. [mit Nachweis]). – Bl. Ar Capsa-Nummer C.37 mit Allacci-Signatur 1918 (Letztere durchgestrichen) sowie weitere alte Signatur 127.
- Literatur
- Rektorbücher 1, S. 476, Nr. 69; Schunke, Einbände 2.2, S. 829; Stevenson, Latini, S. 79; Walz, Marsilius, S. 34, Anm. 11, S. 40, 41, Anm. 32, S.
42–44, 51f.; Walz, Neuentdeckte Glossen des Marsilius von Inghen zu
Texten Bernards de Clairvaux und Arnauds von Bonneval, in: Archives d’histoire
doctrinale et littéraire du moyen âge 60 (1993), S. 333–361, hier S.
333–336.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1r–113vb
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Sermones LXXXVI super Cantica canticorum.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 307f., Nr. 13. 1ra–112vb
Bernard. Claraev. serm. in Ct 1–85 auch so gezählt (außer 55vb serm. in Ct 41
falsch xlijus gezählt, in der Vorgabe für den Rubrikator jedoch
korrigiert), 112vb–113rb serm. in Ct 86 ungezählt; 113va-vb Inhaltsübersicht zu
serm. in Ct 1–85 (mit Verzeichnung der einzelnen Initien).
1ar–v leer.
Ar Signaturen etc.
Av Besitz-/Schenkungsvermerk und Inhaltsverzeichnis des Marsilius von Inghen.
- Rubrik
- 1r ›In nomine dominj amen‹. ›Incipiunt sermones beatj Bernhardi abbatis super Cantica‹.
- Incipit
- 1ra Uobis, fratres, alia quam alijs de seculo aut certe aliter dicenda sunt. Illis siquidem lac potum dat, et non escam (Bernard. Claraev. serm. in Ct 1,1) …
- Explicit
- 113rb … Unde et dicebat: non sumus filij noctis neque tenebrarum, item ad omnes electos: ut filij, inquit, lucis ambulate (Bernard. Claraev. serm. in Ct 86,4) [113va-vb folgt noch eine Inhaltsübersicht].
- Edition
- Jean Leclercq / Charles Hugh Talbot / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 1–2, Rom 1957–1958.
2) 114ra–123rb
- Verfasser
- Leo Magnus (GND-Nr.: 118571710).
- Titel
- Sermones seu Tractatus XI de passione domini.
- Angaben zum Text
- Elf Predigten Leos d.Gr. (s. CPL 1657) für die Karwoche (Montag bis Samstag): 114ra-va Leo M. serm. 62 (›Feria secunda post palmas sermo beati Leonis pape de passione dominj‹), 114va–115va serm. 63 (›Feria tercia post palmas sermo beati Leonis pape de passione dominj‹), 115va–116ra serm. 65 (›Eodem die sermo cuius supra‹), 116ra-vb serm. 60 (›Feria quarta proxima post palmas sermo beati Leonis pape de scilicet passione dominj‹), 116vb–117va serm. 61 (›Ipso die sermo cuius supra‹), 117va–118va serm. 58β (›Feria quinta in cena dominj sermo beati Leonis pape de passione dominj‹), 118va–119va serm. 59β (›Feria sexta in parascheue sermo beati Leonis pape de passione dominj‹), 119va–120va serm. 70 (›Eodem die sermo cuius supra‹), 120va–121va serm. 72 (›Sabbato die [am Rand, in der Vorgabe für den Rubrikator: Sabbato sancto] sermo beati Leonis papae‹), 121va–122va serm. 71 (›Ipso die sermo cuius supra‹), 122va–123rb serm. 67 (›Item eodem die sermo cuius supra‹).
- Rubrik
- 114ra ›Feria secunda post palmas sermo beati Leonis pape de passione dominj‹.
- Incipit
- 114ra Desiderata nobis, dilectissimi, et vniuerso optabilis mundo adest festiuitas dominice passionis (Leo M. serm. 62,1) …
- Explicit
- 123rb … quod nichil humano generi conferret redemptoris potestas, si quod petebat nostra optineret infirmitas ›et cetera‹ (Leo M. serm. 67,7).
- Edition
- CCL 138A (Chavasse 1973), S. 339–388, S. 394–399, S. 407–413, S. 426–448.
3) 123rb/va–133ra
- Verfasser
- Arnoldus Bonaevallensis (GND-Nr.: 100936741).
- Titel
- Tractatus de septem verbis domini in cruce.
- Angaben zum Text
- CALMA 1, S. 462, Nr. 9.
- Rubrik
- 123rb ›Incipit libellus dominj Arnaldi abbatis de verbis domini in cruce positi;‹. 123va ›Incipit libellus dominj Arnoldi abbatis Boneuall[ensis] de verbis dominj in cruce positj‹.
- Incipit
- 123va Ultima Christi verba que cruci affixus noui testamenti heredibus tractanda proposuit …
- Explicit
- 133ra … viuentes appareant, et qui diu fuerant cineres, fiunt doctores, et qui sepulti, magistri. Et sic est finis huius libelli.
- Edition
- Migne PL 189, Sp. 1677B–1726B.
4) 133ra–134vb
- Verfasser
- Arnoldus Bonaevallensis (GND-Nr.: 100936741).
- Titel
- Sermo de sancta Maria seu De lauditibus BMV.
- Angaben zum Text
- CALMA 1, S. 462, Nr. 8.
- Rubrik
- 133ra ›Libellus eiusdem Arnaldj abbatis in laudibus sancte dej genitricis et perpetue virginis, s[cilicet] Marie‹.
- Incipit
- 133ra Si linguis hominum loquar et angelorum et nichil digne, nichil proprie de sancte ac perpetue uirginis gloria …
- Explicit
- 134vb … reconciliacionis humane studium fuit, ut sua dispendia non attenderet, dum erroneum lucraretur ›etc.‹.
- Edition
- Migne PL 189, Sp. 1725C–1734A.
5) 134vb–138va
- Verfasser
- Richardus Praemonstratensis (?) (= Richardus de Wedinghausen ?, Richardus de Arnsberg ?) (GND-Nr.: 103115129).
- Titel
- Expositio canonis missae.
- Angaben zum Text
- K.A. Jacobi, in: LexMA 7, Sp. 820. 138va nachgestellt derselbe Zusatz (Septem sunt in percepcione … exinde vita eterna) wie in Paris, BNF, Lat. 2496 (s. http://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc603136 [Zugriff: 21.10.2016]).
- Rubrik
- 134vb ›Exposicio domini Richardj in canone misse‹.
- Incipit
- 134vb In virtute sancte crucis et sacramento altaris magna est conueniencia et magna efficacia …
- Explicit
- 138va … Propterea quando dicitur Agnus dei in duobus primis est convenientia, in tertio uero est differentia. ›Explicit exposicio canonis‹. Septem sunt in percepcione corporis domini … exinde vita eterna ›et cetera. Explicit exposicio canonis‹. ›Explicit exposicio canonis‹.
- Edition
- Migne PL 177, Sp. 455D–469A; Sancti Thomae Aquinatis […] Opera omnia, Bd. 17, Parma 1864, S. 332–336 (hiernach hrsg. von Enrique Alarcón, in: Corpus Thomisticum. S. Thomae de Aquino Opera omnia, Pamplona, Universidad de Navarra 2011, http://www.corpusthomisticum.org/iopera.html bzw. http://www.corpusthomisticum.org/xem.html [Zugriff: 20.10.2016]).
6) 138va–vb
- Titel
- Carmen rhythmicum sive “Epithalamium in sepulcro domini inventum”.
- Angaben zum Text
- Walther, IC 13504. 16 hymnisch-rythmische Verse.
- Rubrik
- 138va ›Hoc epythalamium inuentum est in sepulchro domini‹.
- Incipit
- 138vb Ortum predestinacio / paruo sabbati spacio / prouideat in proximo / ciuitatis prohastio …
- Explicit
- 138vb … Flos autem die tertio / qui floret ab inicio / refloruit e [korrigiert aus: in] tumulo / summo mane diluculo.
- Edition
- Vgl. Walther Lipphardt (Hg.), Lateinische Osterfeiern und Osterspiele, Bd. 1, Berlin/New York 1975, S. 78.
7) 138vb–147vb
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- In laudibus virginis matris sive Sermones IV super ‘Missus est’.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 306, Nr. 8.
- Rubrik
- 138vb (am Rand) ›Incipit prefacio sancti Bernardi super euangelium Missus est;‹. 138vb ›Incipit omelia ista in laudibus virginis matris‹.
- Incipit
- 138vb Scribere me aliquid et deuocio iubet et prohibet occupacio. Verumptamen quia prepediente (Bernard. Claraev. laud. virg. matr. praef.) …
- Explicit
- 147vb … meum excusare peccatum, cui hoc meum qualecumque opusculum deuotissime destinaui (Bernard. Claraev. laud. virg. matr. epil.).
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 4, Rom 1966, S. 13–58.
8) 148ra–156ra
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber de gratia et libero arbitrio.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 309, Nr. 26.
- Rubrik
- 148ra ›Incipit prologus sancti Bernardi abbatis in libro de gratia et libero arbitrio‹.
- Incipit
- 148ra Opusculum de gratia et libero arbitrio quod illa, qua scitis, occasione nuper aggressus sum (Bernard. Claraev. grat. et lib. arb. prol.) …
- Explicit
- 156ra … Denique quos iustificauit, non quos iustos inuenit, hos et magnificauit (Bernard. Claraev. grat. et lib. arb. 14,51). ›Explicit liber de gratia et libero arbitrio Bernardj deo gratias‹ etc.
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 165–203.
9) 156ra–178ra
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- De consideratione ad Eugenium papam.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 308f., Nr. 22.
- Rubrik
- 156ra ›Incipit liber beati Bernhardi ad Eugenium papam‹.
- Incipit
- 156ra Subit animum dictare aliquid quod te, papa beatissime Eugenj, vel edificet uel delectet vel consoletur (Bernard. Claraev. consid. praef.) …
- Explicit
- 178ra … dignius queritur, et inuenitur facilius. Proinde is sit finis librj, sed non finis querendj (Bernard. Claraev. consid. V,14,32). ›Expliciunt librj quinque beati Bernhardi ad Eugenium etc.‹.
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 393–493.
10) 178ra–184ra
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber ad milites templi de laude novae militiae.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 309, Nr. 23. 178ra Kapitelübersicht vorangestellt.
- Rubrik
- 178rb ›Ad milites templi‹.
- Incipit
- 178rb Hugoni militi Christi et magistro milicie Christi Bernhardus Clareuall[ensis] solo nomine abbas, bonum certamen certare. Semel et secundo et tertio, ni fallor, petisti a me, Hugo karissime, ut tibi tuisque commilitonibus scriberem (Bernard. Claraev. laud. nov. milit. prol.) …
- Explicit
- 184ra … ut in omnibus sit ipse benedictus, qui docet manus vestras ad prelium et digitos meos ad bellum (Bernard. Claraev. laud. nov. milit. 13,31).
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 213–239.
11) 184rb–194va
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber de praecepto et dispensatione.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 310, Nr. 27.
- Rubrik
- 184rb ›Incipit libellus Bernardi abbatis de precepto et dispensacione, prefacio incipit‹.
- Incipit
- 184rb Domino abbati Columbensj frater Bernardus, valere in domino semper. Rescriptum meum ad epistulas duorum Carnotensium quorundam monachorum vobis primum (Bernard. Claraev. praec. et dispens. praef. ep. dedic.) …
- Explicit
- 194va … nam ego siue in paucis, siue in multis, vestre debuj, quod et studuj, satisfacere voluntatj (Bernard. Claraev. praec. et dispens. 20,61).
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 253–294.
12) 194va–202rb
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber de diligendo deo.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 309, Nr. 24.
- Rubrik
- 194va ›Incipit libellus Bernhardi abbatis de diligendo deo‹.
- Incipit
- 194va Uiro illustri domino A[imerico], ecclesie Romane dyacono cardinali et cancellario, Bernardus abbas dictus de Claraualle, domino viuere et in domino morj. Orationes a me et non questiones poscere solebatis, et quidem [durchgestrichen: ad] ego ad neutrum me ydoneum esse confido (Bernard. Claraev. dilig. deo prol.) …
- Explicit
- 202rb … non erit miserie locus aut misericordie tempus, nullus profecto esse poterit miseracionis ›affectus‹ (Bernard. Claraev. dilig. deo 15,40). ›Explicit liber de diligendo deo‹.
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 119–154.
13) 202rb–208rb
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Apologia ad Guillelmum Sancti Theodorici abbatem.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 308, Nr. 21.
- Rubrik
- 202rb ›Incipit liber apologeticus‹.
- Incipit
- 202rb Uenerabili patrj W[ilhelmo] frater Bernardus, fratrum quj in Claraualle sunt inutilis seruus, salutem in domino. Vsque modo si q[ui]d me scriptitare iussistis, aut inuitus aut nullatenus acqui[euj] (Bernard. Claraev. apolog. 1,1) …
- Explicit
- 208rb … sed attractio. Quod ut nobis [et ?] uobis semper fiat, omnino precor et supplico. Valete (Bernard. Claraev. apolog. 12,31).
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 81–108.
14) 208va–219rb
- Verfasser
- Bernardus Claraevallensis (GND-Nr.: 118509810).
- Titel
- Liber de gradibus humilitatis et superbiae.
- Angaben zum Text
- CALMA 2, S. 309, Nr. 25. Zwischen 208va
Retractatio, 208vb–209ra Praefatio u. 209ra–219rb dem eigentlichen Text ist
208va-vb die Kapitelübersicht (wie bei Leclercq /
Rochais 1963, S. 13f.) zwischengeschaltet.
219v–220*v leer.
- Rubrik
- 208va ›Incipit libellus beati Bernhardi de gradibus humilitatis‹.
- Incipit
- 208va In hoc opusculo cum illud de euangelio quod dominus ait diem vltimi iudicij se nescire (Bernard. Claraev. grad. humil. et superb. retract.) …
- Explicit
- 219rb … fortasse reperies, quos ascendendo melius tu in tuo corde quam in nostro corde leges (Bernard. Claraev. grad. humil. et superb. 22,57) ›etc.‹.
- Edition
- Jean Leclercq / Henri-Marie Rochais (Hgg.), S. Bernardi Opera, Bd. 3, Rom 1963, S. 13–59.
- Bearbeitet von
- Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2015.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 306. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2015.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.