Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 316

Theologische Sammelhandschrift

Papier · 1, 181, 1 Bll. · 29,2–29,5 × 20,8–21,2 cm · Deutschland (?) · spätes 14. Jh. (spätestens 1392)


Schlagwörter (GND)
Theologie / Mystik / Predigt / Florilegium.
Entstehungsort
Deutschland (?).
Entstehungszeit
spätes 14. Jh. (spätestens 1392).
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
1, 181, 1 Bll.
Format (Blattgröße)
29,2–29,5 × 20,8–21,2 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
([I-1]+1)a (inkl. Spiegel) + 5 VI60 + (VII+1)75 + 5 V125 + 4 VI173 + (IV-1)180 + (I-1)181* (inkl. Spiegel).
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Foliierung in arabischen Ziffern (selten römischen) des 15. Jhs. (a [von späterer Hand], 1–34, 15 [von moderner Hand korrigiert zu: 35], 36–180), die Zahlen 4, 5 u. 7 i. d. R. von moderner Hand durch die modernen Formen wiederholt bzw. überschrieben; Vor- und Nachsatzbl. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen. – 85v–115v Lagenreklamanten (von Texthand) auf der jeweils letzten Seite.
Zustand
Einige Bll. leicht verschmutzt und verstärkt.

Schriftraum
21–23 × 13–16 cm.
Spaltenanzahl
2 Spalten.
Zeilenanzahl
unregelmäßig (28–53 Zeilen).
Angaben zu Schrift / Schreibern
Von mehreren Händen geschrieben.
Buchgestaltung
Rote Incipits und Zwischenüberschriften, rote oder rubrizierte Explicits; rote Lombarden (1ra, 76ra innen und außen verziert) an Text- bzw. Abschnittsanfängen (z. T. Platz freigelassen, aber nicht ausgeführt; Vorgaben für Rubrikator z. T. stehengeblieben), 14r Text- bzw. Kapitelanfangszeilen in vergrößerter Minuskel; z. T. rote Paragraphzeichen und rubrizierte Satzmajuskeln; Seitentitel (i. d. R. auf Rectoseiten, z. T. auch auf Versoseiten).
Buchschmuck
S. Buchgestaltung.

Nachträge und Benutzungsspuren
Einige zeitgenössische Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen (u. a. Nota-Zeichen); Abschnittszählungen am Rand (i. d. R. mittels Buchstaben); ar Inhaltsverzeichnis mit Seitenverweisen (15. Jh.); vereinzelt Federproben.

Einband
Römischer Einband wohl zwischen 1869 und 1878: weißes Pergament über Pappe; auf Rücken goldgeprägte Wappen von Papst Pius IX. und wohl von Kardinalbibliothekar Jean-Baptiste Pitra (stark abgerieben) sowie rotes Signaturschild. Schunke, Einbände 2.2, S. 830 mit fälschlichen Angaben.
Provenienz
Heidelberg.
Geschichte der Handschrift
Aus dem Nachlass des Konrad von Worms († 1392, seit 1389 an der Univ. Heidelberg [s. Drüll, Gelehrtenlexikon, S. 103]) von der Univ. Heidelberg gekauft (verzeichnet im Bibliotheksinventar der Univ. Heidelberg von 1396 [Miethke, Rektorbücher, S. 481, Nr. 138: „Item de arra anime cum vii aliis in uno volumine 2° folio ‚enim quod care‘, penultimo ‚sic 60ta annorum‘ [!]“]). Bl. ar Signatur bzw. Standortvermerk der Heidelberger Universitätsbibliothek aus dem 15. Jh. (In primo pulpeto B [?; oder: V ?]; vgl. Walz, Kat. UB Heidelberg 3, S. XXII). – Bl. ar Capsa-Nummer C.55 mit Allacci-Signatur 1345 sowie weitere alte Signatur 139.

Faksimile
http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_316
Literatur
HÜWA 1.2, S. 331; Rektorbücher, S. 481, Nr. 138; Schunke, Einbände 2.2, S. 830; Stevenson, Latini, S. 84.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

1) 1ra–8vb Digitalisat

Verfasser
Hugo de sancto Victore (GND-Nr.: 118554611).
Titel
Soliloquium de arra animae.
Angaben zum Text
Goy, ÜWHV, S. 277–329 (Nr. 2.2.4.8; Nennung dieser Hs. S. 319f.); ohne den Prolog.
1ar–v, ar–v leer (außer ar Inhaltsverzeichnis etc.).
Rubrik
1r (am oberen Rand) ›Incipit liber de arra anime siue sponse‹.
Incipit
1ra ›Loquar secreto anime mee, et amica confabulacione exigam ab ea quod scire cupio
Explicit
8vb … unum posside, id est deum. Hoc opto, hoc desidero, hoc totis precordiis concupisco.Explicit Hugo de arra anime‹.
Edition
Migne PL 176, Sp. 951C–970D; Karl Müller (Hg.), Hugo von St. Victor, Soliloquium de arrha animae und De vanitate mundi, Bonn 1913 (Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen 123), S. 3–25.

2) 9ra–11vb Digitalisat

Verfasser
Quodvultdeus Carthaginiensis (GND-Nr.: 118968289).
Titel
De quattuor virtutibus caritatis.
Angaben zum Text
CPL 412a; CPPM 1, Nr. 891 (Ps.-Aug. serm. 106).
Rubrik
9ra ›Incipit liber sancti Augustini episcopi de quatuor uirtutibus caritatis‹.
Incipit
9ra Desiderium caritatis uestre a nobis exigit debitum sermonis officium. Sed tanta sunt que terreant (Quodv. virtut. carit. 1,1) …
Explicit
11vb … ut eadem ipsa caritas fructum in uobis operis inueniat, non folia laudis, amen (Quodv. virtut. carit. 14,10).
Edition
CCL 60 (Braun 1976), S. 367–378; s. Angaben zum Inhalt.

3) 11vb–12va Digitalisat

Verfasser
Ps.-Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
Titel
Sermo de Mose.
Angaben zum Text
CPL 927; CPPM 1, Nr. 6355.
Rubrik
11vb ›Incipit sermo beati Iohannis Crisostomi‹.
Incipit
11vb Stabit [!] Moyses in monte non armis, sed precibus pugnaturus. Stabat extensis ad celum manibus
Explicit
12va … Curet penitendo, quod fecit, ut possit recipere, quod amisit etc.Explicit sermo Crisostomi‹.
Edition
Francesco Liverani (Hg.), Spicilegium Liberianum, Bd. 1, Florenz 1863, S. 190–192; Migne PLS 4, Sp. 684–687; s. Angaben zum Inhalt.

4) 13r–75v Digitalisat

Verfasser
Iacobus de Mediolano (GND-Nr.: 100947433) / Ps.-Bonaventura de Balneoregio (GND-Nr.: 118513176).
Titel
Stimulus amoris.
Angaben zum Text
Zu den verschiedenen Redaktionen des Werks und zur Verfasserfrage s. Distelbrink, Bonaventurae scripta, Nr. 217–219, Rep. font. 6, S. 120, Falk Eisermann, in: VL2 9, Sp. 335f. und Falk Eisermann, ‚Stimulus amoris‘. Inhalt, lateinische Überlieferung, deutsche Übersetzungen, Rezeption, Tübingen 2001 (Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 118). 13ra Textanfang ausgeführt, später verworfen, 13v Federprobe (u.a. ›Hugo‹); 74rb–75v ein alphabetisches Sachregister nachgestellt.
Rubrik
14ra ›Incipit li[ber]‹ (am oberen Rand: nouiciorum [vgl. Inhaltsverzeichnis ar De nouicijs]).
Incipit
14ra ›Primo studeat, quantum possit se vilissimumreputare et indignum omni beneficio
Explicit
74rb … pro me principaliter et pro nouis et pro rudibus in uia dei mei intenderim inchoare [74rb–75v folgt ein Register].
Edition
Vgl. Adolphe Charles Peltier (Hg.), S.R.E. cardinalis s. Bonaventurae […] Opera omnia […], Bd. 12, Paris 1868, S. 631–703 (forma longa sive rec. maior I); Stimulus amoris fr. Iacobi Mediolanensis (Bibliotheca Franciscana ascetica medii aevi 4), Quaracchi 21949, S. 1–132 (forma brevis sive rec. minor) Bibl. Mlat. A II 12926.

5) 76ra–125ra Digitalisat

Verfasser
Ps.-Vincentius Bellovacensis (GND-Nr.: 118627163).
Titel
De fructibus paenitentiae.
Angaben zum Text
Kaeppeli, Scriptores OP 4008; Bloomfield, ILWVV 4996 (Nennung dieser Hs.). 76ra prol., 76ra,77va, 79va, 82va, 83ra, 90vb–91ra, 99rb–va, 107rb, 109vb, 110rb, 114vb, 117vb, 119ra, 122rb, 124rb Kapitelübersicht zu pars I–XV jeweils vorangestellt (pars XIII–XV in dieser Hs. xii–xiiii gezählt).
125v leer.
Rubrik
76r ›Incipit liber qui intytulatur summa aurea uel flores [korrigiert aus: frores ?] patrum‹.
Incipit
76ra Quoniam peccantibus post baptismum mortaliter sola penitentia remedium est ad uitam …Capitula primi libri summe auree‹ … ›De fructu penitentie‹. Ambrosius super Lucam ij° libro: omnis arbor que non facit fructum bonum etc. Faciat ergo fructum qui potest gratie (Ambr. in Lc II,76) …
Explicit
125ra … Gregorius: … et nisi in statu suo arta custodia discipline teneatur, semper in deteriora dilabitur, amen (Greg. M. moral. XI,50). ›Explicit liber qui intytulatur summa aurea sive flores sanctorum patrum‹.

6) 126ra–149vb Digitalisat

Verfasser
Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
Weitere beteiligte Personen
Anianus Celedensis (GND-Nr.: 10074060X).
Titel
Homiliae VII de Pauli apostoli laudibus ab Aniano Celedensi (?) Latine versae.
Angaben zum Text
CPG 4344; 126ra–vb Prolog bzw. Epistula ad Evangelum des Anianus Celedensis (CPL 772; ed. Migne PG 50, Sp. 471*f.) vorangestellt. – (126ra–vb) ›Crisostomus de laude Pauli‹. Domino sancto Euangelo presbitero Aniarius salutem. Recenti experimento didici, quam sint utilia obsequentibus imperia bonorum qui rectiore quadam ingredientes … (126vb) ut facile possit sententiarum suarum lumine eciam inter nostri sermonis nubila choruscare (Anian. Chrysost. laud. Paul. prol.). (126vb–149vb) Nichil prorsus errauerit qui pratum quoddam insigne uirtutum ac paradisum spiritalem Pauli animum … (149vb) glorificemus Paulum, per quem ista completa sunt. Oremus eciam, ut ipsi quoque eisdem perfruamur bonis, gratia et misericordia domini nostri Iesu Christi; per quem et cum quo gloria patri cum sancto spiritu in secula seculorum, amen (Anian. Chrysost. laud. Paul. 1–7). Expliciunt omelie beati Iohannis Crisostomi episcopi de laude Pauli etc. Christe, audimus.
Rubrik
126ra ›Crisostomus de laude Pauli‹.
Incipit
126ra Domino sancto Euangelo presbitero Aniarius salutem. Recenti experimento didici, quam sint utilia obsequentibus imperia bonorum qui rectiore quadam ingredientes (Anian. Chrysost. laud. Paul. prol.) …
Weiteres Initium
126vb Nihil prorsus erraverit qui pratum quoddam insigne virtutum ac paradisum spiritalem Pauli animum (Anian. Chrysost. laud. Paul. 1).
Explicit
149vb … glorificemus Paulum, per quem ista completa sunt. Oremus eciam, ut ipsi quoque eisdem perfruamur bonis, gratia et misericordia domini nostri Iesu Christi; per quem et cum quo gloria patri cum sancto spiritu in secula seculorum, amen (Anian. Chrysost. laud. Paul. 7). Expliciunt omelie beati Iohannis Crisostomi episcopi de laude Pauli etc. Christe, audimus.
Edition
Migne PG 50, Sp. 471*f., 473–514 ; s. Angaben zum Inhalt.

7) 150ra–166va Digitalisat

Verfasser
Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 10074060X).
Weitere beteiligte Personen
Anianus Celedensis (GND-Nr.: 10074060X).
Titel
De compunctione cordis libri II ab Aniano Celedensi (?) Latine versi.
Angaben zum Text
CPG 4308f. – 150ra ›Crisostomus de compunctione cordis. Cum te intueor, beate Demetri, frequenter insistentem m[ihi] et omnia me [!] cum uehemencia exigentem … (159rb) uitam uero et opera sua negligenti.Secundos [!] tractatus de conpunctione cordis. Et quomodo fieri potest, o homo dei, quod imperas, Ste[r]ili [lies: Stelechi], quod anima infirma … (166va) eternas cum expendimus penas effectibus inextricabilibus immortabilibus flammis. Explicit tractatus bonus et utilis etc.
Rubrik
150ra ›Crisostomus de compunctione cordis‹.
Incipit
150ra Cum te intueor, beate Demetri, frequenter insistentem m[ihi] et omnia me [!] cum uehemencia exigentem
Explicit
166va … eternas cum expendimus penas effectibus inextricabilibus immortabilibus flammis. Explicit tractatus bonus et utilis etc.
Edition
Sigismundus Gelenius (Hg.), Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d. Ä. / Nik. Episcopius d. Ä. 1558 (VD16 J402), Bd. 5, Sp. 565–596; Wilhem Schmitz (Hg.), Monumenta tachygraphica codicis Parisiensis latini 2718, Bd. 2: Sancti Iohannis Chrysostomi de cordis conpunctione libros II Latine versos continens, Hannover 1883 (ohne Textschluss); s. Angaben zum Inhalt.

8) 166va–168vb Digitalisat

Verfasser
Ps.-“Ephraem Latinus” (GND-Nr.: 118530550) / Ps.-Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
Titel
Sermo de militia christiana.
Angaben zum Text
Coll. hom. Chrysost. Wilmart 32 (André Wilmart, La collection des 38 homélies latines de saint Jean Chrysostome, in: Journal of Theological Studies 19 [1918], S. 305–327; s. auch Wenk, Zur Sammlung, S. 21, 157–165: originallateinisch) = Ps.-Ephr. serm. de militia christiana (CPL 1148).
Rubrik
166va ›Incipit liber sancti Iohannis Crisostomi de conuersione uite‹.
Incipit
166va Omnes homines qui sese student humo tollere et inserere celestibus, quique naturam
Explicit
168vb … et perficiat cursum uestrum in salutem; ipsi gloria in secula seculorum,amen‹.
Edition
Sigismundus Gelenius (Hg.), Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d.Ä./Nik. Episcopius d.Ä 1558 (VD16 J402), Bd. 5, Sp. 739–743; Wolfgang Wenk, Zur Sammlung der 38 Homilien des Chrysostomus Latinus (mit Edition der Nr. 6, 8, 27, 32 und 33) (Wiener Studien. Beihefte 10), Wien 1988, S. 145–156.

9) 168vb–175va Digitalisat

Verfasser
Iohannes Chrysostomus (?) (GND-Nr.: 118557831).
Titel
Sermo in ss. Petrum et Heliam ab anonymo Latine versus.
Angaben zum Text
S. CPG 4513.
Rubrik
168vb ›Incipit de occursione martirum et de precacionibus Crisostomi‹.
Incipit
168vb Martirum memoriam [ergänze: celebramus], et paucos nostro uideo interesse conuentui. Quid uero cause sit?
Explicit
175va … ut earum monitione recorderis regni celorum et eorum bonorum que preparauit deus diligentibus se; cui est honor et gloria in secula seculorum, amen.
Edition
Jean-Paul Bouhot, Adaptations latines de l’homélie de Jean Chrysostome sur Pierre et Élie (CPG 4513), in: Revue bénédictine 112, 2002, S. 36–71, 201–235, hier S. 54–71; s. Angaben zum Inhalt.

10) 175va–177va Digitalisat

Verfasser
Ps.-Hieronymus (GND-Nr.: 118550853) / Ps.-Pelagius (GND-Nr.: 118592432) / Ps.-Gregorius Illiberitanus (GND-Nr.: 118718711) / Ps.-Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
Titel
Sermo de duobus filiis, frugi et luxurioso.
Angaben zum Text
Coll. hom. Chrysost. Wilmart 33 (André Wilmart, La collection des 38 homélies latines de saint Jean Chrysostome, in: Journal of Theological Studies 19 [1918], S. 305–327; s. auch Wenk, Zur Sammlung, S. 21f., 189–196: originallateinisch) = Ps.-Hier. ep. 35 (CPL 766; CPPM 2, Nr. 780, 884, 1403).
Incipit
175va [O]mnium de scripturis questionum absolucio illi soli, ita ut est, nota est qui dixit: ego sum ueritas
Explicit
177va … coheredes esse domini nostri Iesu Christi; quia ipsi semper gloria et virtus in patre et spiritu sancto ante secula et nunc et per immortalia secula seculorum, amen.
Edition
Sigismundus Gelenius (Hg.), Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d.Ä./Nik. Episcopius d.Ä 1558 (VD16 J402), Bd. 2, Sp. 1313–1318; Migne PL 30, Sp. 248C–254B; Wolfgang Wenk, Zur Sammlung der 38 Homilien des Chrysostomus Latinus (mit Edition der Nr. 6, 8, 27, 32 und 33) (Wiener Studien. Beihefte 10), Wien 1988, S. 170–188.

11) 177va–179vb Digitalisat

Verfasser
Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
Titel
De Machabaeis homilia I ab Aniano Celedensi (?) Latine versa.
Angaben zum Text
CPG 4354 = coll. hom. Chrysost. Wilmart 7 (André Wilmart, La collection des 38 homélies latines de saint Jean Chrysostome, in: Journal of Theological Studies 19 [1918], S. 305–327; s. auch Wolfgang Wenk, Zur Sammlung der 38 Homilien des Chrysostomus Latinus (mit Edition der Nr. 6, 8, 27, 32 und 33) [Wiener Studien. Beihefte 10], Wien 1988).
Incipit
177va [Q]uam speciosa et grata ciuitas nobis emicuit et tocius anni diebus splendidior diebus [!] hesterna prefulsit
Explicit
179vb … ad patrem gloriam peruenire; per gratiam et caritatem domini nostri Iesu Christi per quem et cum quo est deo patri regnum et gloria cum spiritu sancto et nunc et semper honor in secula seculorum, amen.
Edition
Sigismundus Gelenius (Hg.), Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d.Ä./Nik. Episcopius d.Ä 1558 (VD16 J402), Bd. 1, Sp. 868–874.

12) 179vb–180rb Digitalisat

Verfasser
Anonymus.
Titel
De oratione dominica.
Angaben zum Text
Unidentifiziert.
Incipit
179vb [I]nuocare deum beneficium est dei, adorare deum doctrina est ueri filij dei
Explicit
180rb … itaque taliter orate, ut proficiatis, ut regna dei percipiatis; cui est honor et gloria in secula saculorum, amen.

13) 180va–vb Digitalisat

Titel
De lacrimis excerpta ex patribus.
Angaben zum Text
Kurze Väterzitate.
181*r–v leer.
Incipit
180va Lacrima, Ambrosius super Lucam libro ix: lacrimas Petri lego, satisfactionem non lego, sed quod defendi non potest, ablui potest (Ambr. in Lc X,88) …
Explicit
180vb … Fletus cibus est animarum, corroboracio sensuum, absolucio peccatorum, refeccio mencium, lauacrum culparum (Cassiod. in Ps 41,4), Cassiodorus super psalmos ‘Fuerunt mihi lacrime’.


Bearbeitet von
Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 316. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.