Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 316
Theologische Sammelhandschrift
Papier · 1, 181, 1 Bll. · 29,2–29,5 × 20,8–21,2 cm · Deutschland (?) · spätes 14. Jh. (spätestens 1392)
- Schlagwörter (GND)
- Theologie / Mystik / Predigt / Florilegium.
- Entstehungsort
- Deutschland (?).
- Entstehungszeit
- spätes 14. Jh. (spätestens 1392).
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 1, 181, 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 29,2–29,5 × 20,8–21,2 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- ([I-1]+1)a (inkl. Spiegel) + 5 VI60 + (VII+1)75 + 5 V125 + 4 VI173 + (IV-1)180 + (I-1)181* (inkl. Spiegel).
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Foliierung in arabischen Ziffern (selten römischen) des 15. Jhs. (a [von späterer Hand], 1–34, 15 [von moderner Hand korrigiert zu: 35], 36–180), die Zahlen 4, 5 u. 7 i. d. R. von moderner Hand durch die modernen Formen wiederholt bzw. überschrieben; Vor- und Nachsatzbl. sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen. – 85v–115v Lagenreklamanten (von Texthand) auf der jeweils letzten Seite.
- Zustand
- Einige Bll. leicht verschmutzt und verstärkt.
- Schriftraum
- 21–23 × 13–16 cm.
- Spaltenanzahl
- 2 Spalten.
- Zeilenanzahl
- unregelmäßig (28–53 Zeilen).
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Von mehreren Händen geschrieben.
- Buchgestaltung
- Rote Incipits und Zwischenüberschriften, rote oder rubrizierte Explicits; rote Lombarden (1ra, 76ra innen und außen verziert) an Text- bzw. Abschnittsanfängen (z. T. Platz freigelassen, aber nicht ausgeführt; Vorgaben für Rubrikator z. T. stehengeblieben), 14r Text- bzw. Kapitelanfangszeilen in vergrößerter Minuskel; z. T. rote Paragraphzeichen und rubrizierte Satzmajuskeln; Seitentitel (i. d. R. auf Rectoseiten, z. T. auch auf Versoseiten).
- Buchschmuck
- S. Buchgestaltung.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Einige zeitgenössische Korrekturen, Anmerkungen und Stellenmarkierungen (u. a. Nota-Zeichen); Abschnittszählungen am Rand (i. d. R. mittels Buchstaben); ar Inhaltsverzeichnis mit Seitenverweisen (15. Jh.); vereinzelt Federproben.
- Einband
- Römischer Einband wohl zwischen 1869 und 1878: weißes Pergament über Pappe; auf Rücken goldgeprägte Wappen von Papst Pius IX. und wohl von Kardinalbibliothekar Jean-Baptiste Pitra (stark abgerieben) sowie rotes Signaturschild. Schunke, Einbände 2.2, S. 830 mit fälschlichen Angaben.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Aus dem Nachlass des Konrad von Worms († 1392, seit 1389 an der Univ. Heidelberg [s. Drüll, Gelehrtenlexikon, S. 103]) von der Univ. Heidelberg gekauft (verzeichnet im Bibliotheksinventar der Univ. Heidelberg von 1396 [Miethke, Rektorbücher, S. 481, Nr. 138: „Item de arra anime cum vii aliis in uno volumine 2° folio ‚enim quod care‘, penultimo ‚sic 60ta annorum‘ [!]“]). Bl. ar Signatur bzw. Standortvermerk der Heidelberger Universitätsbibliothek aus dem 15. Jh. (In primo pulpeto B [?; oder: V ?]; vgl. Walz, Kat. UB Heidelberg 3, S. XXII). – Bl. ar Capsa-Nummer C.55 mit Allacci-Signatur 1345 sowie weitere alte Signatur 139.
- Literatur
- HÜWA 1.2, S. 331; Rektorbücher, S. 481, Nr. 138; Schunke, Einbände 2.2, S. 830; Stevenson, Latini, S. 84.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1ra–8vb
- Verfasser
- Hugo de sancto Victore (GND-Nr.: 118554611).
- Titel
- Soliloquium de arra animae.
- Angaben zum Text
- Goy, ÜWHV, S. 277–329
(Nr. 2.2.4.8; Nennung dieser Hs. S. 319f.); ohne den Prolog.
1ar–v, ar–v leer (außer ar Inhaltsverzeichnis etc.).
- Rubrik
- 1r (am oberen Rand) ›Incipit liber de arra anime siue sponse‹.
- Incipit
- 1ra ›Loquar secreto anime mee, et amica con‹ fabulacione exigam ab ea quod scire cupio …
- Explicit
- 8vb … unum posside, id est deum. Hoc opto, hoc desidero, hoc totis precordiis concupisco. ›Explicit Hugo de arra anime‹.
- Edition
- Migne PL 176, Sp. 951C–970D; Karl Müller (Hg.), Hugo von St. Victor, Soliloquium de arrha animae und De vanitate mundi, Bonn 1913 (Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen 123), S. 3–25.
2) 9ra–11vb
- Verfasser
- Quodvultdeus Carthaginiensis (GND-Nr.: 118968289).
- Titel
- De quattuor virtutibus caritatis.
- Angaben zum Text
- CPL 412a; CPPM 1, Nr. 891 (Ps.-Aug. serm. 106).
- Rubrik
- 9ra ›Incipit liber sancti Augustini episcopi de quatuor uirtutibus caritatis‹.
- Incipit
- 9ra Desiderium caritatis uestre a nobis exigit debitum sermonis officium. Sed tanta sunt que terreant (Quodv. virtut. carit. 1,1) …
- Explicit
- 11vb … ut eadem ipsa caritas fructum in uobis operis inueniat, non folia laudis, amen (Quodv. virtut. carit. 14,10).
- Edition
- CCL 60 (Braun 1976), S. 367–378; s. Angaben zum Inhalt.
3) 11vb–12va
- Verfasser
- Ps.-Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
- Titel
- Sermo de Mose.
- Angaben zum Text
- CPL 927; CPPM 1, Nr. 6355.
- Rubrik
- 11vb ›Incipit sermo beati Iohannis Crisostomi‹.
- Incipit
- 11vb Stabit [!] Moyses in monte non armis, sed precibus pugnaturus. Stabat extensis ad celum manibus …
- Explicit
- 12va … Curet penitendo, quod fecit, ut possit recipere, quod amisit etc. ›Explicit sermo Crisostomi‹.
- Edition
- Francesco Liverani (Hg.), Spicilegium Liberianum, Bd. 1, Florenz 1863, S. 190–192; Migne PLS 4, Sp. 684–687; s. Angaben zum Inhalt.
4) 13r–75v
- Verfasser
- Iacobus de Mediolano (GND-Nr.: 100947433) / Ps.-Bonaventura de Balneoregio (GND-Nr.: 118513176).
- Titel
- Stimulus amoris.
- Angaben zum Text
- Zu den verschiedenen Redaktionen des Werks und zur Verfasserfrage s. Distelbrink, Bonaventurae scripta, Nr. 217–219, Rep. font. 6, S. 120, Falk Eisermann, in: VL2 9, Sp. 335f. und Falk Eisermann, ‚Stimulus amoris‘. Inhalt, lateinische Überlieferung, deutsche Übersetzungen, Rezeption, Tübingen 2001 (Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 118). 13ra Textanfang ausgeführt, später verworfen, 13v Federprobe (u.a. ›Hugo‹); 74rb–75v ein alphabetisches Sachregister nachgestellt.
- Rubrik
- 14ra ›Incipit li[ber]‹ (am oberen Rand: nouiciorum [vgl. Inhaltsverzeichnis ar De nouicijs]).
- Incipit
- 14ra ›Primo studeat, quantum possit se vilissimum‹ reputare et indignum omni beneficio …
- Explicit
- 74rb … pro me principaliter et pro nouis et pro rudibus in uia dei mei intenderim inchoare [74rb–75v folgt ein Register].
- Edition
- Vgl. Adolphe Charles Peltier (Hg.), S.R.E. cardinalis s. Bonaventurae […] Opera omnia […], Bd. 12, Paris 1868, S. 631–703 (forma longa sive rec. maior I); Stimulus amoris fr. Iacobi Mediolanensis (Bibliotheca Franciscana ascetica medii aevi 4), Quaracchi 21949, S. 1–132 (forma brevis sive rec. minor) Bibl. Mlat. A II 12926.
5) 76ra–125ra
- Verfasser
- Ps.-Vincentius Bellovacensis (GND-Nr.: 118627163).
- Titel
- De fructibus paenitentiae.
- Angaben zum Text
- Kaeppeli, Scriptores
OP 4008; Bloomfield, ILWVV 4996 (Nennung dieser Hs.). 76ra
prol., 76ra,77va, 79va, 82va, 83ra, 90vb–91ra, 99rb–va, 107rb, 109vb, 110rb,
114vb, 117vb, 119ra, 122rb, 124rb Kapitelübersicht zu pars I–XV jeweils
vorangestellt (pars XIII–XV in dieser Hs. xii–xiiii gezählt).
125v leer.
- Rubrik
- 76r ›Incipit liber qui intytulatur summa aurea uel flores [korrigiert aus: frores ?] patrum‹.
- Incipit
- 76ra Quoniam peccantibus post baptismum mortaliter sola penitentia remedium est ad uitam … ›Capitula primi libri summe auree‹ … ›De fructu penitentie‹. Ambrosius super Lucam ij° libro: omnis arbor que non facit fructum bonum etc. Faciat ergo fructum qui potest gratie (Ambr. in Lc II,76) …
- Explicit
- 125ra … Gregorius: … et nisi in statu suo arta custodia discipline teneatur, semper in deteriora dilabitur, amen (Greg. M. moral. XI,50). ›Explicit liber qui intytulatur summa aurea sive flores sanctorum patrum‹.
6) 126ra–149vb
- Verfasser
- Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
- Weitere beteiligte Personen
- Anianus Celedensis (GND-Nr.: 10074060X).
- Titel
- Homiliae VII de Pauli apostoli laudibus ab Aniano Celedensi (?) Latine versae.
- Angaben zum Text
- CPG 4344; 126ra–vb Prolog bzw. Epistula ad Evangelum des Anianus Celedensis (CPL 772; ed. Migne PG 50, Sp. 471*f.) vorangestellt. – (126ra–vb) ›Crisostomus de laude Pauli‹. Domino sancto Euangelo presbitero Aniarius salutem. Recenti experimento didici, quam sint utilia obsequentibus imperia bonorum qui rectiore quadam ingredientes … (126vb) ut facile possit sententiarum suarum lumine eciam inter nostri sermonis nubila choruscare (Anian. Chrysost. laud. Paul. prol.). (126vb–149vb) Nichil prorsus errauerit qui pratum quoddam insigne uirtutum ac paradisum spiritalem Pauli animum … (149vb) glorificemus Paulum, per quem ista completa sunt. Oremus eciam, ut ipsi quoque eisdem perfruamur bonis, gratia et misericordia domini nostri Iesu Christi; per quem et cum quo gloria patri cum sancto spiritu in secula seculorum, amen (Anian. Chrysost. laud. Paul. 1–7). Expliciunt omelie beati Iohannis Crisostomi episcopi de laude Pauli etc. Christe, audimus.
- Rubrik
- 126ra ›Crisostomus de laude Pauli‹.
- Incipit
- 126ra Domino sancto Euangelo presbitero Aniarius salutem. Recenti experimento didici, quam sint utilia obsequentibus imperia bonorum qui rectiore quadam ingredientes (Anian. Chrysost. laud. Paul. prol.) …
- Weiteres Initium
- 126vb Nihil prorsus erraverit qui pratum quoddam insigne virtutum ac paradisum spiritalem Pauli animum (Anian. Chrysost. laud. Paul. 1).
- Explicit
- 149vb … glorificemus Paulum, per quem ista completa sunt. Oremus eciam, ut ipsi quoque eisdem perfruamur bonis, gratia et misericordia domini nostri Iesu Christi; per quem et cum quo gloria patri cum sancto spiritu in secula seculorum, amen (Anian. Chrysost. laud. Paul. 7). Expliciunt omelie beati Iohannis Crisostomi episcopi de laude Pauli etc. Christe, audimus.
- Edition
- Migne PG 50, Sp. 471*f., 473–514 ; s. Angaben zum Inhalt.
7) 150ra–166va
- Verfasser
- Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 10074060X).
- Weitere beteiligte Personen
- Anianus Celedensis (GND-Nr.: 10074060X).
- Titel
- De compunctione cordis libri II ab Aniano Celedensi (?) Latine versi.
- Angaben zum Text
- CPG 4308f. – 150ra ›Crisostomus de compunctione cordis‹. Cum te intueor, beate Demetri, frequenter insistentem m[ihi] et omnia me [!] cum uehemencia exigentem … (159rb) uitam uero et opera sua negligenti. ›Secundos [!] tractatus de conpunctione cordis‹. Et quomodo fieri potest, o homo dei, quod imperas, Ste[r]ili [lies: Stelechi], quod anima infirma … (166va) eternas cum expendimus penas effectibus inextricabilibus immortabilibus flammis. Explicit tractatus bonus et utilis etc.
- Rubrik
- 150ra ›Crisostomus de compunctione cordis‹.
- Incipit
- 150ra Cum te intueor, beate Demetri, frequenter insistentem m[ihi] et omnia me [!] cum uehemencia exigentem …
- Explicit
- 166va … eternas cum expendimus penas effectibus inextricabilibus immortabilibus flammis. Explicit tractatus bonus et utilis etc.
- Edition
- Sigismundus Gelenius (Hg.), Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d. Ä. / Nik. Episcopius d. Ä. 1558 (VD16 J402), Bd. 5, Sp. 565–596; Wilhem Schmitz (Hg.), Monumenta tachygraphica codicis Parisiensis latini 2718, Bd. 2: Sancti Iohannis Chrysostomi de cordis conpunctione libros II Latine versos continens, Hannover 1883 (ohne Textschluss); s. Angaben zum Inhalt.
8) 166va–168vb
- Verfasser
- Ps.-“Ephraem Latinus” (GND-Nr.: 118530550) / Ps.-Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
- Titel
- Sermo de militia christiana.
- Angaben zum Text
- Coll. hom. Chrysost. Wilmart 32 (André Wilmart, La collection des 38 homélies latines de saint Jean Chrysostome, in: Journal of Theological Studies 19 [1918], S. 305–327; s. auch Wenk, Zur Sammlung, S. 21, 157–165: originallateinisch) = Ps.-Ephr. serm. de militia christiana (CPL 1148).
- Rubrik
- 166va ›Incipit liber sancti Iohannis Crisostomi de conuersione uite‹.
- Incipit
- 166va Omnes homines qui sese student humo tollere et inserere celestibus, quique naturam …
- Explicit
- 168vb … et perficiat cursum uestrum in salutem; ipsi gloria in secula seculorum, ›amen‹.
- Edition
- Sigismundus Gelenius (Hg.), Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d.Ä./Nik. Episcopius d.Ä 1558 (VD16 J402), Bd. 5, Sp. 739–743; Wolfgang Wenk, Zur Sammlung der 38 Homilien des Chrysostomus Latinus (mit Edition der Nr. 6, 8, 27, 32 und 33) (Wiener Studien. Beihefte 10), Wien 1988, S. 145–156.
9) 168vb–175va
- Verfasser
- Iohannes Chrysostomus (?) (GND-Nr.: 118557831).
- Titel
- Sermo in ss. Petrum et Heliam ab anonymo Latine versus.
- Angaben zum Text
- S. CPG 4513.
- Rubrik
- 168vb ›Incipit de occursione martirum et de precacionibus Crisostomi‹.
- Incipit
- 168vb Martirum memoriam [ergänze: celebramus], et paucos nostro uideo interesse conuentui. Quid uero cause sit? …
- Explicit
- 175va … ut earum monitione recorderis regni celorum et eorum bonorum que preparauit deus diligentibus se; cui est honor et gloria in secula seculorum, amen.
- Edition
- Jean-Paul Bouhot, Adaptations latines de l’homélie de Jean Chrysostome sur Pierre et Élie (CPG 4513), in: Revue bénédictine 112, 2002, S. 36–71, 201–235, hier S. 54–71; s. Angaben zum Inhalt.
10) 175va–177va
- Verfasser
- Ps.-Hieronymus (GND-Nr.: 118550853) / Ps.-Pelagius (GND-Nr.: 118592432) / Ps.-Gregorius Illiberitanus (GND-Nr.: 118718711) / Ps.-Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
- Titel
- Sermo de duobus filiis, frugi et luxurioso.
- Angaben zum Text
- Coll. hom. Chrysost. Wilmart 33 (André Wilmart, La collection des 38 homélies latines de saint Jean Chrysostome, in: Journal of Theological Studies 19 [1918], S. 305–327; s. auch Wenk, Zur Sammlung, S. 21f., 189–196: originallateinisch) = Ps.-Hier. ep. 35 (CPL 766; CPPM 2, Nr. 780, 884, 1403).
- Incipit
- 175va [O]mnium de scripturis questionum absolucio illi soli, ita ut est, nota est qui dixit: ego sum ueritas …
- Explicit
- 177va … coheredes esse domini nostri Iesu Christi; quia ipsi semper gloria et virtus in patre et spiritu sancto ante secula et nunc et per immortalia secula seculorum, amen.
- Edition
- Sigismundus Gelenius (Hg.), Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d.Ä./Nik. Episcopius d.Ä 1558 (VD16 J402), Bd. 2, Sp. 1313–1318; Migne PL 30, Sp. 248C–254B; Wolfgang Wenk, Zur Sammlung der 38 Homilien des Chrysostomus Latinus (mit Edition der Nr. 6, 8, 27, 32 und 33) (Wiener Studien. Beihefte 10), Wien 1988, S. 170–188.
11) 177va–179vb
- Verfasser
- Iohannes Chrysostomus (GND-Nr.: 118557831).
- Titel
- De Machabaeis homilia I ab Aniano Celedensi (?) Latine versa.
- Angaben zum Text
- CPG 4354 = coll. hom. Chrysost. Wilmart 7 (André Wilmart, La collection des 38 homélies latines de saint Jean Chrysostome, in: Journal of Theological Studies 19 [1918], S. 305–327; s. auch Wolfgang Wenk, Zur Sammlung der 38 Homilien des Chrysostomus Latinus (mit Edition der Nr. 6, 8, 27, 32 und 33) [Wiener Studien. Beihefte 10], Wien 1988).
- Incipit
- 177va [Q]uam speciosa et grata ciuitas nobis emicuit et tocius anni diebus splendidior diebus [!] hesterna prefulsit …
- Explicit
- 179vb … ad patrem gloriam peruenire; per gratiam et caritatem domini nostri Iesu Christi per quem et cum quo est deo patri regnum et gloria cum spiritu sancto et nunc et semper honor in secula seculorum, amen.
- Edition
- Sigismundus Gelenius (Hg.), Opera D. Ioannis Chrysostomi archiepiscopi Constantinopolitani […], 6 Bde., Basel: Hier. Froben d.Ä./Nik. Episcopius d.Ä 1558 (VD16 J402), Bd. 1, Sp. 868–874.
12) 179vb–180rb
- Verfasser
- Anonymus.
- Titel
- De oratione dominica.
- Angaben zum Text
- Unidentifiziert.
- Incipit
- 179vb [I]nuocare deum beneficium est dei, adorare deum doctrina est ueri filij dei …
- Explicit
- 180rb … itaque taliter orate, ut proficiatis, ut regna dei percipiatis; cui est honor et gloria in secula saculorum, amen.
13) 180va–vb
- Titel
- De lacrimis excerpta ex patribus.
- Angaben zum Text
- Kurze Väterzitate.
181*r–v leer.
- Incipit
- 180va Lacrima, Ambrosius super Lucam libro ix: lacrimas Petri lego, satisfactionem non lego, sed quod defendi non potest, ablui potest (Ambr. in Lc X,88) …
- Explicit
- 180vb … Fletus cibus est animarum, corroboracio sensuum, absolucio peccatorum, refeccio mencium, lauacrum culparum (Cassiod. in Ps 41,4), Cassiodorus super psalmos ‘Fuerunt mihi lacrime’.
- Bearbeitet von
- Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 316. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.