Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 396
Theologische Sammelhandschrift (Innocentius III papa; Aegidius Romanus; Beda Venerabilis; Bonaventura dt.)
Pergament, Papier · 2, 87, 2 Bll. · 24 × 16,5 cm · Süddeutschland · 14. Jh. (2. Hälfte)
- Entstehungsort
- Süddeutschland.
- Entstehungszeit
- 14. Jh. (2. Hälfte).
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Pergament (Vorsatzbll. aus Papier).
- Umfang
- 2, 87, 2 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 24 × 16,5 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- ([I-1]+1 ?)2a(inkl. Spiegel) + 4 V 40 + 2 IV 56 + V 66 + 2 IV 82 + (IV-1) 89* .
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–87); Vor- und die beiden pergamentenen, zum ursprünglichen Buchblock gehörenden Nachsatzbll. (Bll. 88*–89*) sind nicht gezählt, daher wird bei der Beschreibung die Zählung des Digitalisats übernommen. – 10v–20v u. 48v–82v Lagenreklamanten (von Texthand, 48v–82v rubriziert) auf der jeweils letzten Seite.
- Zustand
- Einige Bll. mit Rissen (ursprünglich genäht). Bl. 89* nach den Kleberesten 89*v einstmals als Hinterspiegel verwendet.
- Schriftraum
- 16,5–19 × 11–12 cm; .
- Spaltenanzahl
- 2 Spalten.
- Zeilenanzahl
- 34–36 Zeilen.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Bll. 1–40 und Bll. 41–87 jeweils wohl von einer Hand geschrieben.
- Buchgestaltung
- Bll. 1–40: rote Incipits und Kapitelüberschriften; rote Lombarden an Text- und Kapitelanfängen; in Kapitelübersichten rote Initial- bzw. Satzmajuskeln zu jedem Eintrag; rubrizierte Satzmajuskeln, z. T. auch rote Paragraphzeichen. – Bll. 41–87: rote Zwischenüberschriften (Vorgaben für Rubrikator i. d. R. stehengeblieben) und kleine rote Lombarden an Abschnittsanfängen (am Textanfang eine größere rote Lombarde); rubrizierte Satzmajuskeln, rote Paragraphzeichen.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Bll. 1–40: wenige Korrekturen (von Texthand). – Bll. 41–87: 44r eine Korrekturangabe am Rand (im Text auf Rasur umgesetzt); kaum Stellenmarkierungen (67v ein Nota-Zeichen).
- Einband
- Römischer Einband zwischen 1626 und 1633: grünes Pergament über Pappe, auf Vorder- und Hinterdeckel goldgeprägte Wappensupralibros von Papst Urban VIII. und Kardinalbibliothekar Francesco Barberini, Rücken wohl im 18. Jh. erneuert (weißes Pergament) unter Verwendung von Resten des älteren Rückens (grünes Pergament mit goldgeprägter Barberini-Biene). Vgl. Schunke, Einbände 2.2, S. 834.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Die 41ra–87ra frühneuhochdeutsche Bonaventura-Übersetzung mit bairischen, schwäbischen und ostfränkischen Kennzeichen (freundlicher Hinweis von Frau Dr. Karin Zimmerman, UB Heidelberg) verweist auf Süddeutschland als Entstehungsgebiet. – 1r Capsa-Nummer C.180 mit Allacci-Signatur 696; weitere alte Signaturen: 2ar 619, 1r 179, 1908 (alle durchgestrichen).
- Literatur
- Bartsch, Handschriften, S. 186, Nr.
346; Schunke, Einbände 2.2, S. 834; Stevenson, Latini, S. 115f.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1ra–23rb
- Verfasser
- Innocentius III papa (GND-Nr.: 118555642).
- Titel
- De miseria humanae conditionis sive De contemptu mundi.
- Angaben zum Text
- Bloomfield, ILWVV 1753; Rep. font. 6, S. 243f.; Kurt Ruh, in: VL2 4, Sp. 390f. Text (inkl. 1rb des Prologs bzw. der Widmungsepistel) in dieser Hs. in drei partes geteilt: lib. I, lib. II,1-III,3 Maccarone (= lib. II Migne) und lib. III,4–20 Maccarone (= lib. III Migne) mit 1ra-rb, 9rb-va, 18vb jeweils vorangestellten Kapitelübersichten; Bucheinteilung entspricht dem Text bei Migne, Abfolge der Kapitel entspricht außer III,4–5 Migne (= III,8 u. 7 Maccarone) dem Text von Maccarone (vgl. Maccarone, S. XXIV-XXVII). 9ra-rb zwischen I,29 und 30 Zusatz (weder bei Migne noch bei Maccarone) ›Alia relacio de eodem‹. Erat quedam mulier Maria nomine, Eleazari filia, nobilis genere, facultatibus diues … (9rb) perpetratum facinus nunciauerunt vrbi (vgl. Migne PL 118, Sp. 655C–656A). S. auch 23rb–33rb. - 1ar–2av leer (außer 2ar–v Signaturen).
- Rubrik
- 1ra ›Incipit liber miserie condicionis humane a Lothario dyacono, cardinal[e] sanctorum Sergi et Bachi compilatus qui postea papa creatus Innocencius appellatus est; incipiunt capitula‹.
- Incipit
- 1rb ›Epystola‹. Domino patri karissimo P., dei gratia P[ortu]ensi episcopo, Lotharius, indi[gnus] dyaconus, gratiam in p[rese]nti e[t gloriam] in futuro. Modicum [otii] quod inter multas angustias nuper ea, quam nostis, occasione captaui (Innoc. III papa, mis. hum. cond. prol. 1–2) …
- Weiteres Initium
- 9ra Alia relatio de eodem Erat quaedam mulier Maria nomine Eleazari filia nobilis genere facultatibus dives (vgl. Migne PL 118, Sp. 655C).
- Explicit
- 23rb–33rb … amaritudines et terrores, fames et sitis, frigus et cauma, sulphur et ignis ardens in secula seculorum. (Innoc. III papa, mis. hum. cond. III,20,2). ›Explicit liber de miseria conditionis humane et sequitur …‹ [S. auch 23rb–33rb.
- Edition
- Migne PL 217, Sp. 701B–746C; Michele Maccarone (Hg.), Lotharii cardinalis (Innocentii III) De miseria humane conditionis (Thesaurus mundi), Lucca 1955 (Erwähnung dieser Hs. S. XIX, XXVII, Sigle Pl1); Robert E. Lewis (Hg.), Lotario dei Segni (Pope Innocent III), De miseria condicionis humanae, Athens, GA 1978 [Ed. nach 208 britischen Hss. zur Rekonstruktion der Vorlage von Geoffrey Chaucers verlorener Übersetzung; zu Hss.: S. 51–65].
2) 23rb–33rb
- Verfasser
- Aegidius Romanus (um 1247–1316) (GND-Nr.: 118500805).
- Titel
- Capitula fidei christianae ad Tartarum maiorem (seu De conversione Tartarorum).
- Angaben zum Text
- Bloomfield, ILWVV 1466; Glorieux, Maîtres 400.co (Bd. 2, S. 308); CALMA 1, S. 63. Text dieser Hs. (mit starken Abweichungen gegenüber dem Druck Löwen 1484/88) in zwei Teile zu 20 bzw. 10 Kapitel geteilt; 23rb, 27vb–28ra Kapitelübersichten zu pars I-II jeweils vorangestellt. – Mit demselben Anfang und Schluss sowie mit dem 1ra–23rb vorangehenden und dem 33rb–36ra folgenden Text sowie, zumindest weitestgehend ähnlich, auch mit den Kurzpredigten 36ra–38va ebenfalls überliefert in München, BSB, Cgm 660, 100ra–128va und Clm 3334, 88r–142r (s. Karin Schneider, Die deutschen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München. Cgm 501–690, Wiesbaden 21978 [Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis 5.4], S. 348f. und Karl Halm u. a., Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, Bd. 1.2, München 21894 [Catalogus codicum manu scriptorum Biblithecae Regiae Monacensis 3.2], S. 91); mit verlorenem Anfang, aber identischem Schluss einzeln auch überliefert in Florenz, Bibl. Medicea Laurenziana, Gaddi 208, 1r–28v (s. Angelus Maria Bandinius, Bibliotheca Leopoldina Laurentiana seu Catalogus manuscriptorum qui iussu Petri Leopoldi […] in Laurentianam translati sunt, Bd. 2, Florenz 1792, Sp. 203.
- Rubrik
- 23rb ›… et sequitur [s. oben, 1ra–23rb. breuis tractatus de creacione mundi et formacione angelorum et de situacione et ordinacione mundi et pluribus aliis; capitula‹.
- Incipit
- 23rb ›Rubrica de trinitate‹. De trinitate dei hoc tenendum est: quod in una substancia sunt tres persone, scilicet pater, filius et spiritus sanctus. Pater generatur a nullo, filius …
- Explicit
- 33rb … Dies veneris appropriatur Christo, quia illo die mori voluit pro salute humani generis; qui viuit et regnat in secula seculorum, amen.
- Edition
- Vgl. Incipit dyalogus super libertate ecclesiastica […], [Löwen: Rudolf Loeffs, 1484/88] (GW M48917 ), Bl. f2v-h3v. – Nicht zugänglich war: Capitula fidei christianae Aegidii Columnae Romani […], Venedig: P.M. Bertano, 1593 (EDIT16 CNCE 71362).
3) 33rb–36ra
- Beteiligte Personen
- Thomas de Chobham (GND-Nr.: 119465264).
- Titel
- “Tractatus (sive Summa) brevis de paenitentia”.
- Angaben zum Text
- Vgl. Bloomfield, ILWVV 5303f. 33va-vb der Anfang nach Thomas de Chobham, Summa confessorum (GLORIEUX, Maîtres 115a; Bloomfield, ILWVV 1145), art. 6, dist. 2. – 33va Sciendum est, quod sacerdos debet facere breuem sermonem tamquam prohemium omni uenienti ad confessionem … (33vb) Similiter debet sacerdos aliquod molle uel dulce verbum premittere, antequam pungat (ed. F. Bloomfield, Thomae de Chobham Summa confessorum [Analecta mediaevalia Namurcensia 25], Löwen/Paris 1968, S. 263–265). Et debet dicere ita: tu venis ad confessionem pro consequendo omnium peccatorum et iniquitatum … (36ra) et maius peccatum est cum coniugatis fornicari quam solutis, etiam maior est penitentia iniungenda [durchgestrichen: si publica]. S. auch 23rb–33rb.
- Rubrik
- 33rb ›Incipit tractatus breuis de penitentia‹.
- Incipit
- 33va Sciendum est, quod sacerdos debet facere breuem sermonem tamquam prohemium omni uenienti ad confessionem …
- Explicit
- 36ra … et maius peccatum est cum coniugatis fornicari quam solutis, etiam maior est penitentia iniungenda [durchgestrichen: si publica].
- Edition
- s. Angaben zum Inhalt.
4) 36ra–38va
- Titel
- Sermones breves XI pro mortuis.
- Angaben zum Text
- Elf Kurzpredigten: 36ra-rb ›Sermo de paruulis‹, 36rb-va ›De obitu boni [ein abgekürztes Wort nicht entzifferbar; lies: senis ?]‹, 36va-vb ›De obitua paup[er]is‹, 36vb–37ra ›In obitu diuitis‹, 37ra-rb ›In obitu religiosi‹, 37rb-va ›In obitu sacerdotis‹, 37va-vb ›In obitu peregrini‹, 37vb–38ra ›In obitu‹, 38ra-rb ›Item in obitu‹, 38rb-va ›Item in obitu‹, 38va ›In obitu defuncti‹. – S. auch 23rb–33rb.
- Rubrik
- 36ra ›Sermo de paruulis‹.
- Incipit
- 36ra Sinite paruulos uenire ad me, talium est enim regnum celorum (Mc 10,14). Nota quod tria sunt genera paruulorum …
- Explicit
- 38va … ›In obitu defuncti‹. Cvm adhuc ordirer, succidit me (Is 38,12). Multiplex est tela: prima est hominis … ut faceretis consilium, et non ex me, et ordiremini telam, et non per spiritum meum (Is 30,1).
5) 38va–40ra
- Verfasser
- Beda Venerabilis (GND-Nr.: 118508237).
- Titel
- Ex Explanatione Apocalypsis excerptum “de naturis et proprietatibus XII lapidum”.
- Angaben zum Text
- Exzerpt aus Beda, Explanatio Apocalypsis (CPL 1363), lib. III, cap. 37 Gryson (mit einigen Lücken).
- Rubrik
- 38va ›Moralis et mystica expositio de naturis et proprietatibus xij lapidum‹.
- Incipit
- 38vb Dicit Ysaias: Ecce ego sternam per ordinem lapides tuos et fundabo te in saphiris. Statim quasi exponens subiecit: vniuersos filios tuos a domino doctos. Fundamentum primum iaspis …
- Explicit
- 40ra … alij sermo sciente, alij gratia sanitatum, alij genera linguarum, alij fides in eodem spiritu etc.
- Edition
- CSL 121A (Gryson 2001), S. 533–557.
6) 40ra–40vb
- Verfasser
- Anonymous.
- Titel
- “Sermo de religiosis”.
- Angaben zum Text
- Unidentifiziert.
- Rubrik
- 40ra ›Sermo de religiosis‹.
- Incipit
- 40ra Ecce, video iiijor viros solutos ambulantes in medio ignis et nihil corruptionis in eis est et species quarti similis filio dei, Dan. iij°. Hic tanguntur tria annexa religioni et 4m quod similiter conuenit religiosis …
- Explicit
- 40vb … licet multa et grauia patiantur. Quod sibi quisque serit presentis tempore uite, hoc sibi messis erit, cum dicitur: ite, venite (Walther, Prov. 26042).
7) 41ra–87ra
- Beteiligte Personen
- Bonaventura de Balneoregio (GND-Nr.: 118513176).
- Titel
- Bonaventurae Soliloquium lingua Germanica.
- Angaben zum Text
- Frühneuhochdeutsche Übersetzung in
bairisch-fränkisch-schwäbischer Ausprägung (S.
Geschichte der Hs.) von Bonaventuras Soliloquium (s. Kurt
Ruh, in: VL2 1, Sp. 939 [Nennung dieser Hs.] und auch das
Abstract zu David Neville, Expanding the Medieval German
Bonaventurian Corpus: An Edition of ‚Das buoch der betrachtunge‘ in Codex
Vaticanus Palatinus latinus 396, in: Twenty-Fourth Saint Louis Conference on
Manuscript Studies. Abstracts of Papers, in: Manuscripta 41 (1997), S. 135–154,
hier S. 138).
87v–89*v leer.
- Rubrik
- 41ra ›Hie hebet sich an das bu°ch der betrachtunge oder gebete des lerers vnd cardinalis genant Bonaventura, oder das bilde des ewigen lebens‹.
- Incipit
- 41ra Ich piug meiniu° knie zu° dem vater meins herren Iesu Cristi, von dem alle vaterschaft in himel vnd in erden …
- Explicit
- 87ra … Auch sol dornach mein sel hungern, duersten mein hertz vnd leip, alz lang uncz ich ein ge in die freud meins gots vnd hern, der ist driualtig vnd ain drey namen, drey person vnd ain goe wesen gesegent von ewen ze ewen ueber ende aller werlde, amen.
- Bearbeitet von
- Michael Kautz, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2015.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 396. Beschreibung von: Michael Kautz (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2015.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.