Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 436

Homiliarium, Epistolae sancti Pauli apostoli

Papier · 1, 150, 1 · 30,2 × 11,3 cm · Diözese Worms / (Heidelberg?) · 1. Hälfte 15. Jh.


Schlagwörter (GND)
Homilien / Predigten / Heiligenviten / Paulusbriefe.
Entstehungsort
Diözese Worms / (Heidelberg?).
Entstehungszeit
1. Hälfte 15. Jh.
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
1, 150, 1.
Format (Blattgröße)
30,2 × 11,3 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(I-1)1a + 18 IV142 + III148 + (I-1)149*. Alle Lagen des Buchblockes bestehen aus Einzelbll. die beim Neueinband an neue Fälze geklebt und zu Quaternionen zusammengefügt wurden. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl. 149* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Tintenfoliierung, Rom 17. Jh. (1–48, 49–148). Neuzeitliche Bleistiftfoliierung (48a). Die Bezeichnung unfoliierter Bll. folgt dem Digitalisat (1a–2a, 149*).
Zustand
Der Falzbereich alle Bll. ist verloren, die Bll. wurden an neue Fälze gehängt. Bl. 1 etwas verfärbt.
Wasserzeichen
Aufgrund des Formates der Hs. nicht digitalisiert.

Schriftraum
27,2 × 10,5 cm.
Spaltenanzahl
1 Spalte.
Zeilenanzahl
1r–98v und 120r–147v 25–45 Zeilen; 99r–119v 40–42 Zeilen.
Angaben zu Schrift / Schreibern
Bastarda mit kursiver Tendenz von zwei Händen (1r–98v und 102r–148r, 99r–101v).
Buchgestaltung
Überwiegend ohne Schriftraumbegrenzungen.

Nachträge und Benutzungsspuren
Bll. 48, 48a und 86 mit größeren Ausschnitten (wohl ohne Textverlust).

Einband
Weißes Pergament mit Goldpressung auf Pappen. Rom, 1869–1878. Glatter Rücken. Oben in Goldpressung das Wappen von Papst Pius IX. (Pontifikat 1846 bis 1878). Grünes Lederschild mit Goldpressung Pal. 436. Darunter das Wappen des Kardinalbibliothekars Jean-Baptiste Pitra (1812–1889, Kardinalbibliothekar ab 1869). Unten das blaue Signaturschild der BAV. Umwickeltes Kapital (Dunkelrot-Blau). Schunke, Einbände 2,2, S. 835, vgl. ebd. Bd. 1, S. 257.
Provenienz
Heidelberg.
Geschichte der Handschrift
Nach Ausweis der Schrift entstand die Hs. in der ersten Hälfte des 15. Jhs. Zwei Anmerkungen auf 35r geben Hinweise zur genaueren Eingrenzung ihrer Herkunft. 35r oben: Nota: legenda beati Pauli primi heremite reperitur in libro domini ducis Ludovici coniuncta vita beati Anthonii. Wahrscheinlich ist dies auf Kf. Ludwig III. von der Pfalz (1378–1436) zu beziehen, der über bedeutenden Buchbesitz verfügte und der Universität zahlreiche Bände stiftete (vgl. Hanselmann, Bücherschenkung, S. 95–99). Es könnte sich jedoch auch auf dessen Sohn Kf. Ludwig IV. (1424–1449) beziehen. Die Abfolge der Heiligenfeste ist mit dem Festkalender der Diözese Worms kompatibel. Ein konkreter Hinweis findet sich etwas weiter unten auf 35r: Nota: legendam et omeliam ocurrente dominica die infra epiphaniam et octavam epiphanie secundum verum registrum in dyocesi Wormaciensi (es folgt eine Predigt Leos des Großen zum Fest Epiphanias, siehe: Migne PL 54, Sp. 240–244). Mit den Bänden der Heidelberger Palatina 1623 in die Vatikanische Bibliothek gelangt. 1r Capsa-Nr.: C. 77/ 214. 2ar ältere Signaturen der BAV 449, 450 (beide gestrichen), darunter die aktuelle Signatur. 148v ältere Signatur (?) 786 (gestrichen). Besitzstempel der BAV 1r und 147v.

Faksimile
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_436
Literatur
Stevenson, Latini, S. 136.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

1) 1r–98v Digitalisat

Titel
Homiliae et legendae de tempore et de sanctis.
Angaben zum Text
Am oberen Seitenrand: Nota: Omelias super ewangelia primo incipiendia dominicaadventu domini. Nach "dominica" ein Wort wegen Substanzverlust am Seitenrand nicht lesbar. (1rv) Ps.-Johannes Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XXXVII (epitome). ›Capitulum primum‹. Omelia beati Johannis episcopi de eadem leccione super ewangelium ut legitur in die palmarum [i.e. Mt 21,1–9]. Puto ipsam [!] res exigit ut queramus frequenter quid Ihesus venit in civitatem Iherusalem sicut Johannes testatur ewangelista. Nunquam tamen sibi adhibuit ministeria … - … Benedictus qui venit in nomine domini, osanna, id est salvos nos fac in excelsum. Migne PG 56, Sp. 834–838; CPL 707; CPG 4569. Text stark verkürzt. (1v–2r) ›Capitulum secundum‹. Omelia de sancto Andrea que legitur in vigilia sua sicud nunc ocurri vigilia in adventu domini.Stabat Johannes et ex discipulis eius duo … [Io 1,35]. Venerabilis Bede. Tanta ac talis est divine scripture sublimitas … - … audierunt a Iohanne et secuti fuerunt. Aufgeteilt in drei lectiones. CCL 122 (David Hurst 1955), S. 111–118; Migne PL, Sp. 256–261. Siehe: Réginald Grégoire, Homéliaires liturgiques médiévaux, Spoleto 1980, S. 471, Nr. 97. (2rv) ›Capitulum iii‹. In illo tempore ambulans Ihesus iuxta mare Galilee … [Mt 4,18]. Omelia beati Gregorii pape. Audistis fratres karissimi quia ad unius iussionis vocem Petrus et Andreas relictis retibus secuti sunt … - … quid vilius cum emitur quid carius cum possidetur, tu autem. Migne PL 76, Sp. 1093–1094. Siehe: Grégoire, Homéliaires, S. 472, Nr. 98. (2v–3v) Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, homilia I. ›Capitulum iiii‹. Omelia que legitur dominica secunda adventus domini secundum lucam. In illo tempore dixit Ihesus discipulis suis erunt signa in sole … [Lc 21,25]. Omelia beati Gregorii pape. Dominus ac redemptor noster fratres karissimi paratus … - … verba autem mea non transibunt. Tu autem. CCL 141 (Raymond Etaix 1999), S. 5–8; Migne PL 76, Sp. 1077–1081. Siehe: Grégoire, Homéliaires, S. 322, Nr. 2 (und öfter). … - … . - (92v–98v) De sancta Agatha. Homilien, Legendenlesungen und liturgische Gesänge. (92v) ›Agathe virginis et martyris antiphona‹. Agathes letissima et glorianter … [CAO 1306]. Alia antiphona‹. Beata Agathes ingressa carcerem benedicabat dominum Ihesum Christum etc. [vgl. CAO 6160].Ingenua sum et spectabilis genere … [CAO 3333]. (93r–97v) ›Legenda‹. Cum beata Agatha in urbe Catanensium … - … gloria et potestas per eterna seculorum secula, amen. Aufgeteilt in drei Lektionen mit Antiphonen und Responsorien. Text der Legende auch in Paris, BNF, ms. lat. 10870, 107rv. Vgl. ASS Februarius I, Sp. 598. (97v) ›Responsorium‹. Ego autem adiuta … [CAO 6625]. (98r) Propter fidem castitatis … [CAO 4396]. Qui me dignatus est … [CAO 4480]. Beata Agathes ingressa carcerem … [CAO 1558]. ›Versus‹. Agatha ingressa carcerem … [CAO 6160a]. ›Antiphona‹. Quis es tu qui venisti ad me … [CAO 4547]. (98v) ›Antiphona‹. Medicinam carnalem corpori … [CAO 3733]. ›Antiphona‹. Gratias tibi ago domine … [CAO 2975]. ›Antiphona‹. Benedico te pater … [CAO 1702]. ›Antiphona‹. Qui me dignatus est … [CAO 4480]. ›Antiphona‹. Paganorum multitudo fugiens … - … eos liberaret [CAO 4208]. Mens mea solidata est et apostolo fundata etc. [CAO 6061a]. Die Legende der Hl. Agathe, aufgeteilt in drei Lektionen und die zugehörigen Gesänge für das Offizium der Heiligen (5. Feb.). Darunter: Dorothee virginis require post Brigide. Dorothea: 6. Feb.
Die Abfolge der Festtage ist gestört: hier kommt nach der Hl. Brigitte (1. Feb., 79r–80r) unmittelbar die Hl. Dorothea (6. Feb., 80r–82r), es folgen die Festtage bis zum 10. Februar (Eulalie, 84rv). Die Passionsgeschichte der Hl. Eulalie (BHL 1, Nr. 2693) bricht am Ende von 84v unvollständig ab. 85r folgt eine am Anfang unvollständige Homilie zu Purificatio Mariae (Mariae Lichtmess, 2. Feb.): /anima non tibi videtur impossibile ut virgo pareret … - … auditis et non audierunt. (Migne PL 95, Sp. 1462) und weitere Texte zu Mariae Lichtmess. Es folgen die Heiligen Blasius und Agathe (3. und 5. Feb., 90v–98v). Während nach Bl. 84 ein Blattverlust zu vermuten ist, findet sich keine Stelle wo Bll. 85–98 chronologisch korrekt eingefügt werden könnte. Daher ist anzunehmen, dass schon in der Vorlage eine Störung des chronologischen Ablaufs der Feste vorhanden war. Zur Vita des Hl. Valerius (BHL 8498) auf 75v–77v: Ernst Winheller, Die Lebensbeschreibungen der vorkarolingischen Bischöfe von Trier, Bonn 1935 (Rheinisches Archiv, 27), S. 31 (Hs. genannt).
Rubrik
1r ›Capitulum primum.
Incipit
1r Puto ipsam [!] res exigit ut queramus frequenter
Weiteres Initium
1v Stabat Johannes … [Io 1,35]. Tanta ac talis est divine scripture sublimitas … ; 2r In illo tempore ambulans Ihesus iuxta mare … [Mt 4,18]. Audistis fratres karissimi quia ad unius iussionis … ; 2v In illo tempore dixit Ihesus discipulis suis erunt signa in sole … [Lc 21,25]. Dominus ac redemptor noster fratres karissimi paratus … .
Explicit
98v … mens mea solidata est et apostolo fundata etc.
Edition
s. Angaben zum Inhalt zu den einzelnen Textteilen.

2) 99r–148r Digitalisat

Verfasser
Apostel Paulus (GND-Nr.: 118641549).
Titel
Epistolae (Rm, Cor, Gal).
Angaben zum Text
Epistola Pauli etc‹. (99rv) Prologus. Sic continetur in epistola sancti Pauli ubi ipse scribit inter alia verba ut legitur ad Chorinteos capitulo xiio ubi ipse scribit quando raptus fuit ad tercium celum [2 Cor 12,2] … - … sicud prius precepi de epistola sancti Pauli ad Chorinteos secundo, sic conclusionem volo recipere e converso de epistola ad Romanos primo. (99v) Rm 1,16–25. Virtus enim dei est in salutem … - … potius quam creatori, qui est benedictus in sancta [!], amen. (99v) Et misit illum capitulum usque ad illum punctum, propter quod tradidit illos adhuc, continetur quartam partem istius capituli. Am Rand Einfügungszeichen #. Darunter mit Zeigehand: hic est defectus, fertur folium. Die Fortsetzung des ersten Kapitels folgt 100v unten, markiert mit dem Einfügungszeichen # (propterea tradidit illosconsentiunt facientibus [Rm 1,26–32]). Rm 1,1–15 fehlt. (100r–109v) Rm 2–16. ›Capitulum secundum ad Romanos‹. Propter quod inexcusabilis … - … honor et gloria in secula seculorum, amen. (109v–123v) 1 Cor. Paulus vocatus apostolus Ihesu Christi … - … cum omnibus vobis in Christo Ihesu, amen. (123v–143v) 2 Cor. Prologus. Post actam penitenciam … - … emendatos ostendens. Stegmüller RB, Nr. 700; Donatien de Bruyne, Préfaces de la Bible latine, Namur 1920, S. 236. Paulus apostolus Christi Ihesu per voluntatem … - … spiritus sit cum omnibus vobis, amen. (143v–148r) Gal. ›Incipit prologus in epistolam ad Galathas‹. Galathe sunt Greci hii verbum veritatis … - … scribens eis ab Epheso etc. Stegmüller RB, Nr. 707; Bruyne, Préfaces, S. 236. ›Explicit prologus incipit epistola ad Galathas etc‹. Paulus apostolus non ab hominibus … - … manifestum est quia justus ex fide [vivit. Gal 1,1–3,11]. Bricht 148r nach einer Textzeile ab.
Rubrik
99r ›Epistola Pauli etc.
Incipit
99r Sic continetur in epistola sancti Pauli ubi ipse scribit inter alia verba
Explicit
148r … manifestum est quia justus ex fide [vivit. Gal 3,11].
Edition
Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, hg. von Robert Weber/Roger Gryson, Stuttgart 52007.


Bearbeitet von
Dr. Wolfgang Metzger, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 436. Beschreibung von: Dr. Wolfgang Metzger (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.