Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 474
Johannes de Francfordia, Sermones
Papier · 1, 87, 1 · 21 × 14,5 cm · Heidelberg · 2. Viertel 15. Jh. (nach 1424)
- Schlagwörter (GND)
- Predigten / Sermones / Leben Jesu / Talmud.
- Entstehungsort
- Heidelberg.
- Entstehungszeit
- 2. Viertel 15. Jh. (nach 1424).
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 1, 87, 1.
- Format (Blattgröße)
- 21 × 14,5 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (I-1)1a + II3 + VI15 + IV23 + VI32c + VII46 + (V+1)51f + VI63 + V73 + II77 + (I-1)78*. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl., 78* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Tintenfoliierung, Rom 17. Jh., zumeist ohne die leeren Seiten (1–32, 33–51, 52–77). Die übersprungenen Seiten nach Bl. 32 und Bl. 51 blieben unbezeichnet. Moderne Bleistiftfoliierung (a, 32a, 32b). Die Bezeichnung unfoliierter Bll. folgt dem Digitalisat (1a, 32c, 51a–51f, 78*). Textreklamanten. Lagenzählung (von ar primus bis 74r nonus).
- Zustand
- Deutlich sichtbarer Wasserrand in der oberen Hälfte des Buchblockes.
- Schriftraum
- 15 × 9,5 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- 1r–32r 15–18, 33r–76v 24–30 Zeilen.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- 1r–32r sorgfältig geschriebene, der Kursiven angenäherte Bastarda einer Hand (häufig auch kursives r, Schleifen an den Oberlängen von l, b und d). 33r–76v regelmäßig geschriebene Buchbastarda ohne Schleifen einer weiteren Hand. Eine weitere Hand schrieb das nachgetragene Inhaltsverzeichnis, den Briefentwurf und die Psalmverse (Johannes de Francfordia?).
- Buchgestaltung
- 1r–2v Textraumbegrenzung in Tinte, 4r–32cv mit doppelter Tintenlinie. Im Weiteren keine Textraumbegrenzung erkennbar. Rubriziert (bis auf das Inhaltsverzeichnis ar und den eingefügten Brief 32ar und 32br).
- Buchschmuck
- 1r siebenzeilige Initiale, hellrote Lombarde ornamental geteilt zum Beginn des ersten Textes. 33r siebzehnzeilige Initiale in brauner und hellroter Tinte. Buchstabenkörper mit einfachem Fleuronnébesatz, Füllung mit Blattornamenten und einem Teppichmuster. 52r zehnzeilige Initiale, ähnlich 33r Füllung mit Blattornament und Knospenfleuronné.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Das Inhaltsverzeichnis auf ar ist ein früher Nachtrag. Der Briefentwurf 32ar und 32br wurde nachträglich auf leeren Seiten eingeklebt.
- Einband
- Weißes Pergament mit Goldpressung auf Pappen. Rom, 1869–1878. Glatter Rücken. Oben in Goldpressung das Wappen von Papst Pius IX. (Pontifikat 1846 bis 1878). Rotes Lederschild mit Goldpressung Pal. 473. Darunter das Wappen des Kardinalbibliothekars Jean-Baptiste Pitra (1812–1889, Kardinalbibliothekar ab 1869). Unten das blaue Signaturschild der BAV. Textiles Kapital, Seidenfäden in Violett und Blau heute stark verblichen. Schunke, Einbände 2,2, S. 837, Schunke, Einbände 1, S. 257.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Die Hs. entstand wohl nicht sehr lange nach 1424, als die drei Predigten des Johannes von Frankfurt den Rubriken zufolge gehalten wurden. Eine Entstehung in Heidelberg ist angesichts von Autor und Widmungsträger wahrscheinlich. Der Briefentwurf und das von gleicher Hand eingetragene Inhaltsverzeichnis deuten auf Johannes selbst als Erstbesitzer der Hs. Zu Johann(es) (Lagenator) von Frankfurt/ de Francfordia: Drüll, Gelehrtenlexikon, S. 284–286, 569; Rudolf Haubst, Johann von Frankfurt, in: VL 4, Sp. 599–603; Rudolf Haubst, Johann Frankfurter, in: NDB 10 (online: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118702920.html, abgerufen 31.08.2021); Rep. font. 7, S. 106f. Die Hs. gelangte mit den Bänden der Heidelberger Palatina 1623 in die Vatikanische Bibliothek. Capsa-Nr. ar C. 155/ 1099. So auch im Allacci-Register (Pal. lat. 1949, 13r: 1099 Concordantiae utriusque testamenti de vita Christi. 4. C. 155.). ar aufgeklebt ein früheres Rückenschild der Vaticana 474 Pal. Concordantiae novi et veteris testamenti. Darunter eingetragen die aktuelle Signatur 474 Pal. Besitzstempel der BAV: 1r, 32r, 75r.
- Literatur
- Martina Backes, Das literarische Leben am kurpfälzischen
Hof zu Heidelberg im 15. Jahrhundert, ein Beitrag zur Gönnerforschung des
Spätmittelalters, Tübingen 1992 (Hermaea, N.F. 68), S. 111; Marie Luise Bulst-Thiele, Johannes von Frankfurt, in:
Semper Apertus. Sechshundert Jahre Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg
1386–1986, hrsg. von Wilhelm Doerr u. a., Bd. 1, Heidelberg
1985, S. 136–161, S. 146–148, S. 160; Steven John Livesey, Medieval latin Aristotele
Commentators: addenda and biographical precisions, in: Bulletin de philosophie
médiévale 43 (2001), S. 119; Gerhard Ritter , Die Heidelberger Universität. Ein Stück
deutscher Geschichte, Bd. 1, Heidelberg 1936, S. 207 Anm. 2 (und öfter); Christoph Roth, Lateinische und deutsche Predigten im
Umfeld von Universität und Hof in Heidelberg um 1420, in: Schriften im Umkreis
mitteleuropäischer Universitäten um 1400, hrsg. von Fritz Peter
Knapp / Jürgen Miethke / Manuela
Niesner, Leiden/Boston 2004, S. 197–230, S. 212; Stevenson, Latini, S. 150; Zwölf Werke des Heidelberger Theologen und Inquisitors Johannes von
Frankfurt, hrsg. von Dorothea Walz, Heidelberg 2000
(Editiones Heidelbergenses 29), S. 260.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1ar
- Titel
- Inhaltsverzeichnis.
- Angaben zum Text
- Continentur infrascripta: Primo concordantie decursus vite Christi ex veteri et novo testamento. Item pulcher sermo de nativitate Marie. Item pulcher sermo de annunciacione eiusdem. Item pulcherius sermo de angelis. Item quoddam excerptum de talmut Judeorum. Inhaltsverzeichnis der Hs. Nachtrag (15. Jh.).
- Incipit
- ar Continentur infrascripta: Primo concordantie decursus vite Christi …
- Explicit
- ar … quoddam excerptum de talmut Judeorum.
2) 1r–32r
- Verfasser
- Johannes de Francfordia (GND-Nr.: 118702920).
- Titel
- Concordantiae decursus vitae Christi.
- Angaben zum Text
- (1r–2v) Dedicatio. Glorioso et inclito principi domino Ludowico comiti palatini Reni sacri romani imperii electori … - … addo de die judicii mortuorum resurreccionem, et de finali mundi consumacione. Widmung an Kf. Ludwig III. von der Pfalz (1378–1436). 3rv leer. (4r–32r) ›Hec que sequuntur sunt de misterio Christi concordando novum et vetus testamentum ponendo primo auctoritates veteris testamenti secundo concordancias ex novo testamento‹. Et primo Jacob patriarcha per spiritum sanctum vel potius spiritus sanctus per ipsum predixit tempus adventus Christi … - … ›De cessatione motus celi‹. Ysaie ultimo. Qui sicut celi novi et terra nova … [Is 66,22]. Apokalypsis xo. Juravi per viventem in secula seculorum quia tempus non erit amplius [Apc 10,6]. Darunter von anderer Hand: Psalmo cxvii [L]apidem quem reprobraverunt [!] … est mirabilis in oculis nostris [Ps 117,22]. Leben Jesu anhand von ausgewählten Bibelstellen des AT und NT.
- Incipit
- 1r Glorioso et inclito principi domino Ludowico comiti palatini …
- Explicit
- 32r … Juravi per viventem in secula seculorum quia tempus non erit amplius [Apc 10,6].
- Edition
- Bibelstellen: Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, hrsg. von Robert Weber / Roger Gryson, Stuttgart 52007.
3) 32ar
- Verfasser
- Johannes de Francfordia (GND-Nr.: 118702920).
- Titel
- Briefentwurf.
- Angaben zum Text
- Illustrissime princeps et domine, studentes fuerunt mecum quibus dominus de Wynsberg accepit pecunias et requirunt me tamquam rectorem ut rehabeant pecunias suas, quia statuta nostra sonant quod studentes libere cum bonis suis possunt huc ad studium venire, et sic ego tanquam rector ulterius recurro ad vestram iusticiam tamquam ad dominum et protectorem nostrum. Vestre dominacionis servitor Johannes de Francfordia ad presens rector vestre studii. Johannes wendet sich an den Kurfürsten als Landesherr und Protektor der Universität (wohl Kf. Ludwig III. von der Pfalz, 1378–1436). Studenten hätten sich an ihn als Rektor der Universität gewendet mit der Bitte, ihnen Geld zurückzuzahlen, das sie dem Herrn von Weinsberg gezahlt haben, obwohl die Statuten dies nicht vorsahen. Ob Johannes nur eine Entscheidung des Kurfürsten in der Angelegenheit erbittet, oder ob dieser das Geld erstatten soll, wird nicht gesagt. Bei dem genannten dominus de Wynsberg dürfte es sich um den Reichserbkämmerer Konrad IX. von Weinsberg (1396–1448) handeln. Vgl. Bernd Fuhrmann, Weinsberg, Adelsfamilie, in: Historisches Lexikon Bayerns (https://www.historisches-lexikon-bayerns.de/Lexikon/Weinsberg,_Adelsfamilie, abgerufen 31.08.2021).
- Incipit
- 32ar Illustrissime princeps et domine studentes fuerunt mecum …
- Explicit
- 32ar … Johannes de Francfordia ad presens rector vestre studii.
4) 32br
- Titel
- Psalmverse.
- Angaben zum Text
- Deus in adiutorium meum intende … [Ps 69,2]. Non nobis domine, non nobis sed nomini tuo da gloriam [Ps 113,9]. Dominus scit cogitationes hominum, quoniam vane sunt [Ps 93,11].
- Incipit
- 32br Deus in adiutorium meum intende … [Ps 69,2].
- Explicit
- 32br … cogitationes hominum, quoniam vane sunt [Ps 93,11].
- Edition
- Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, hrsg. von Robert Weber / Roger Gryson, Stuttgart 52007.
5) 33r–51r
- Verfasser
- Johannes de Francfordia (GND-Nr.: 118702920).
- Titel
- Sermo de nativitate Mariae virginis.
- Angaben zum Text
- 33rv Prologus. Illustri principi potenti et magnifico domino domino duci Ludowico comiti palatini reni sacri romani imperii electori et archidapifero ducique Bavarie quidam servorum suorum indignus … - … et gracioso domino meo indesinenter me recipere conspicio etc. ›Explicit primus prologus et generalis‹. (34r–75r) Sermo. ›Sermo factus de nativitate Marie anno domini 1424 per magistrum Johannem de Francfurt‹. Liber generacionis Ihesu Christi filii David filii Abraham … [Mt 1,1]. Tanta est excellencia et dignitas virginis gloriose … - … de quo Matheus in exordio dicit liber generacionis Ihesu Christi sedet a dextris dei patris cui incessabiliter clamat exercitus angelorum sanctus, sanctus … cui gloria et honor in secula seculorum.
- Rubrik
- 34r ›Sermo factus de nativitate Marie anno domini 1424 per magistrum Johannem de Francfurt‹.
- Incipit
- 34r Liber generacionis … [Mt 1,1]. Tanta est excellencia et dignitas virginis gloriose …
- Explicit
- 51r … cui gloria et honor in secula seculorum.
6) 52r–59v
- Verfasser
- Johannes de Francfordia (GND-Nr.: 118702920).
- Weitere beteiligte Personen
- Kf. Ludwig III. von der Pfalz (GND-Nr.: 118574965).
- Titel
- Sermo de annuntiatione Mariae virginis.
- Angaben zum Text
- Am Fuß der Seite: ›Sermo factus de annunciacione virginis per magistrum Johannem de Francfordia 1424‹. (52r) Prologus. ›Sequitur secundus prologus et specialis‹. Illustri magnifico et potenti principi domino Ludovico comiti Palatini … - … ut omni bonorum deus retributor in gaudio eternali refundat etc. Vorrede an Kf. Ludwig III. von der Pfalz. (52r–59v) Sermo. Triplex thema assumpsi in eodem sermone, primum: Et iste bonus est nuncius … [2 Sm 18,26]. Secundum thema: Hec est dies boni nuncii … [2 Rg 7,9] tercium thema fuit ex ewangelio eiusdem diei: fili tu semper mecum es … [Lc 15,31]. Circa primum … - … homo factus deus super omnia glorificandus et benedictus. Amen.
- Rubrik
- 52r ›Sermo factus de annunciacione virginis per magistrum Johannem de Francfordia 1424‹.
- Incipit
- 52r Triplex thema assumpsi in eodem sermone, primum: Et iste bonus … [2 Sm 18,26]. …
- Explicit
- 59v … homo factus deus super omnia glorificandus et benedictus.
7) 60r–75r
- Verfasser
- Johannes de Francfordia (GND-Nr.: 118702920).
- Titel
- Sermo de angelis.
- Angaben zum Text
- ›Sermo factus de angelis anno 1424 per magistrum Johannem de Francfordia‹. Angelis suis deus mandavit … [Ps 90,11], psalmo 90mo vel aliud thema tale. Qui facit angelos suos spiritus et ministros suos ignem urentem [Ps 103,4]. Paulus dicit ad Hebreos primo: Et ministros suos flammam ignis. Tanta est profunditas … - … Ihesus Christus rex angelorum in secula benedictus. Amen.
- Rubrik
- 60r ›Sermo factus de angelis anno 1424 per magistrum Johannem de Francfordia‹.
- Incipit
- 60r Angelis suis deus … [Ps 90,11]. Qui facit angelos … [Ps 103,4]. Paulus dicit … Et ministros suos … [Hbr 1,7]. Tanta est profunditas …
- Explicit
- 75r … Ihesus Christus rex angelorum in secula benedictus, amen.
8) 76r–77r
- Verfasser
- Theobaldus de Sexannia (GND-Nr.: 100961932).
- Titel
- Pharetra fidei contra Judaeos (excerptum).
- Angaben zum Text
- Talamut est doctrina et dividitur in quatuor libros … - … maledictio super Christianos vocatur Aymin et est scripta in Talmut. Etwas verkürzter Auszug aus Buch 2. Kaeppeli, Scriptores OP, Nr. 3672. Vgl. auch Karl Heinz Keller, in: VL 9, Sp. 737.
- Incipit
- 76r Talamut est doctrina et dividitur in quatuor libros …
- Explicit
- 77r … maledictio super Christianos vocatur Aymin et est scripta in Talmut.
- Edition
- GW M45811-M45818, z. B.: Theobaldus de Sexannia, Pharetra fidei contra Judaeos, Wien, Winterburger, ca. 1500 (GW M45818), aiir-aiiiv; in der Ausgabe Strassburg, Johann (Reinhard) Grüninger, um 1488 (GW M45817), aiir-aiiiiv.
- Bearbeitet von
- Dr. Wolfgang Metzger, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2015.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 474. Beschreibung von: Dr. Wolfgang Metzger (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2015.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.