Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 678
Juristische Sammelhandschrift
Pergament · 1, 106, 1 Bll. · 25,8 × 18 cm · England / Frankreich (?) · 1. Hälfte 13. Jh.
- Schlagwörter (GND)
- Kanonisches Recht / Römisches Recht / Decretum / Kommentar / Quaestio.
- Entstehungsort
- England / Frankreich (?).
- Entstehungszeit
- 1. Hälfte 13. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Pergament.
- Umfang
- 1, 106, 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 25,8 × 18 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (I-1)1a + III6 + 9 IV77 + (IV-2)83 + IV91 + V101 + (II+1)106* + (I-1)107*. Vorderspiegel Gegenbl. von 1a, Hinterspiegel Gegenbl. von 107*. Zählfehler: auf 24 folgt 24a.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–105). Vor- und Nachsatzbl. ungez., weshalb hier, wie bei ungez. Bll., Zählung der Digitalisate übernommen wird (1a, 24a, 106*–107*). Zwischen 88r und 92r auf dem Fußsteg Seitenzählung (XXVIII–XXVI)? Durchgehend Kustoden in Form von großen römischen Ziffern mittig auf dem Fußsteg auf der letzten Versoseite und / oder auf der ersten Rectoseite der Lage (bis auf 53v/54r, 83v/84r). Bll. 62–69 Bindung gestört (s. Singer, Beiträge, S. 19f.).
- Zustand
- Einige Flecken, viele Risse oder Löcher mit Klebeband restauriert, häufig Pergament angeklebt.
- Schriftraum
- 19,8 × 15,5 cm.
- Spaltenanzahl
- 2 Spalten (5v–6v: 1 Spalte; 84r–96r: Text mit Glosse; 96v–98r: 3 Spalten; 99v–100r: Schaubild).
- Zeilenanzahl
- 44–49 Zeilen.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Geschrieben von wahrscheinlich mehreren Händen in Textura mit z.T. äußerst kleinen Buchstaben (Mittelband ca. 1 mm hoch), deren diffizile Niederschrift zum unruhigen Duktus beigetragen haben könnte, was insbesondere an der uneinheitlichen Ausgestaltung der Schäfte von i, n, m und u auffällt. In der ersten und letzten Zeile eines Blatts zuweilen Litterae elongatae.
- Buchgestaltung
- Zeilengerüst mit Metallstift vorgezogen. Alternierend blaue und rote Lombarden mit relativ schlichtem Fleuronné in Gegenfarbe, zuweilen Angaben für den Rubrikator mit Tinte in Versalienspalte geschrieben. Paragrafenzeichen zur Strukturierung des Texts. Unterstreichungen, z.T. auch in Rot. 99v–100r: Schaubild.
- Buchschmuck
- s. Buchgestaltung.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Korrekturen an den Rändern und Nachträge auf dem Fußsteg von der ausführenden Hand bzw. den ausführenden Händen nachgetragen. Zahlreiche Verweise, auch in Form von grafischen Verweiszeichen.
- Einband
- Pappe mit weißem Pergament überzogen, in Rom zwischen 1878 und 1889 gefertigt. Gelb-kupferfarbenes Kapital. Auf dem Rücken blaues und rotes Schildchen mit aktueller Signatur, unter dem blauen Schildchen in Gold Wappenstempel von Papst Leo XIII., unter dem roten in Gold Wappenstempel von Kardinal und Bibliothekar Jean-Baptiste Pitra (1812–1889) (Schunke, Einbände 2.2, S. 848).
- Provenienz
- Zisterzienserkloster Schönau / Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Blaues Schildchen mit aktueller Signatur auf Vorderspiegel. Auf 106*v Altsignatur 1698. Auf 1r neben aktueller Signatur von Hand des 17. Jhs.: Summa Rufini et tractatus de sacramentis. Vorliegende Hs. könnte in England oder Nordfrankreich entstanden sein. Gemein dürfte ihr mit Pal. lat. 658 der Entstehungskontext sein, darauf weisen die Ähnlichkeit der Schrift und des Layouts hin. Ein in Westeuropa studierender Zisterziensermönch könnte die Hs. ins Zisterzienserkloster Schönau bei Heidelberg gebracht haben, wo sich diese im 14. Jh. befunden haben muss, wie die Einträge auf 1r und 105r nahelegen: Jste liber est beate Marie uirginis in Schonaugia Cisterciensis ordinis Wormaciensis diocesis. Mit der Aufhebung des Klosters 1557/58 fiel die Bibliothek der Abtei an Kurfürst Ottheinrich.
- Literatur
- Caprioli, Tre capitoli, S. 231,
273–275, 285, 341, 365; BioBib Jurists, Summa ‚Conditio ecclesiastice religionis‘
(a513); BioBib Jurists, Summa ‚Antiquitqte et tempore‘ (a507); BioBib Jurists, Quaestiones Palatinae I (a453); BioBib Jurists, Quaestiones Palatinae II (a454); BioBib Jurists, Quaestiones Palatinae III (a455); BioBib Jurists, Quaestiones Palatinae IV (a456); BioBib Jurists, Quaestiones Palatinae V (a457); BioBib Jurists, Quaestiones Palatinae VI (a458); BioBib Jurists, Distinctiones Palatinae (a195); Gérard Fransen, Les ‚Questiones‘ des canonistes:
Essai de dépouillement et de classement, in: Traditio 12 (1956), S.
566–592, hier S. 567, 579–581, 587–592; Gugumus, Erforschung, S.
139; Krämer, Handschriftenerbe 1.2, S.
715; Kuttner, Repertorium, S. 132f.,
178f., 214f.; Stephan Kuttner, A Forgotten Definition of Justice, in:
Studia Gratiana 20 (1976), S. 73–109, hier S. 86 A. 44; Peter Landau, Lehrbuch contra Fälschung. Die
Bamberger Anfänge der europäischen Strafrechtswissenschaft und die
Würzburger Güldene Freiheit, in: DA 62 (2006), S. 505–536, hier S. 512
A. 23; Pierre Legendre, La pénétration du droit romain
dans le droit canonique classique de Gratien à Innocent IV: 1140–1254,
Paris 1964, S. 83 A. 6; Manuscripta juridica, Pal.lat.678; Montuschi, Le biblioteche, S.
308; Giuseppe Motta, Aspetti della „quotidianità”
monastica in Quaestiones del secolo XII, in: Benedictina 54 (2007), S.
61–67, hier S. 62; OVL,
Pal.lat.678; Rufinus von Bologna (Magister Rufinus), Summa
decretorum, hrsg. von Heinrich Singer, Paderborn
1902, S. CXXVII–CLXXXIII, bes. S. CXXXIII–CXLII; Francesco Salerno, La definizione nominale del
matrimonio canonico nei secoli XII–XIII, in: Ius populi dei
(=Miscellanea in honorem Raymundi Bidagor), Bd. 3, Rom 1972, S. 145–205,
hier S. 165, 176; Ludwig Schmugge, The Canonistic Tradition of Leo
IX’s ‚Relatum est‘, in: Proceedings of the Seventh International
Congress of Medieval Canon Law, Cambridge, 23.–27. Juli 1984, hrsg. von
Peter Linehan, Vatikanstadt 1988 (Monumenta iuris
canonici, Series C, Subsidia 8), S. 91–101, hier S. 98; Heinrich Singer, Beiträge zur Würdigung der
Decretistenlitteratur, in: AfkKR 73 (1895), 3–124, hier S. 11–24; Stevenson, Latini, S. 240f.; Rudolf Weigand, Magister Rolandus und Papst
Alexander III., in: AfkKR 149 (1980), S. 3–44, hier S. 32f.; van den Wouw, Kleinschriften, S.
115–118, 123–128.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1ra–3rb
- Titel
- Tractatus de consanguinitate et affinitate.
- Angaben zum Text
- s. Singer, Beiträge, S. 15.
- Incipit
- 1ra ›Varje‹ sunt causę que impediunt matrimonium contrahendum et dirimunt contractum …
- Explicit
- 3rb … secundum predictam regulam.
2) 3rb–5rb
- Titel
- De iure scripto et non scripto.
- Angaben zum Text
- Einführung in das Decretum Gratiani, s. Singer, Beiträge, S. 15f.
- Incipit
- 3rb ›De jvre‹ scripto et non scripto et quod cui preponatur et legum auctoribus et duorum malorum electione siue dispensatione aut maiorum aut minorum …
- Explicit
- 5rb … De manus impositione et quadragesime obseruatione et de iocunditate ieiuniorum et alijs c. capitulo [!] Omnes ›fideles‹.
3) 5rb–33vb
- Titel
- Summa ‚Conditio ecclesiasticae religionis‘.
- Angaben zum Text
- Summa zum zweiten und dritten Teil des Decretum Gratiani, s. Singer, Beiträge, S. 16–19, Kuttner, Repertorium, S. 132f.
- Incipit
- 5rb ›Conditio‹ ecclesiastice religionis mouetur circa tria: uidelicet ministeria offitiorum, rerum negotia et sacramenta spiritualium …
- Explicit
- 33vb … roborat in benedictione speciali huius laboriosi operis et operiosi laboris querens requiem in ›gloria sempiterna. Explicit‹.
4) 34ra–70va
- Titel
- Summa ‚Antiquitate et tempore‘.
- Angaben zum Text
- Summa zum ersten Teil des Decretum Gratiani unter Verarbeitung der Summa des Rufinus († um 1192), s. Singer, Beiträge, S. 19–21, Kuttner, Repertorium, S. 178f. 62–69 Bindung gestört.
- Incipit
- 34ra ›Antiquitate‹ et tempore prius est ius forense et humanum quam ius ecclesiasticum et diuinum …
- Explicit
- 70va … id est imperiales constitutiones.
5) 70va–83r
- Verfasser
- Hugo von St. Viktor (GND-Nr.: 118554611).
- Titel
- Speculum de mysteriis ecclesiae.
- Angaben zum Text
- s. Singer, Beiträge, S. 21f.
- Incipit
- 70va ›De‹ sacramentis ecclesiasticis, ut tractarem, eorundemque misticam dulcedinem uobis exponerem, uestra rogauit dilectio …
- Explicit
- 83ra … quam ipse qui genuerit.
- Edition
- Migne 177, Sp. 335–380.
6) 83ra–83va
- Titel
- Zwei Fragmente eines Kommentars zum Decretum Gratiani (?).
- Incipit
- 83ra Causa ecclesiastica de crimine ecclesiastico a iudice tantum ecclesiastico est examinanda et diffinienda …
- Explicit
- 83va … Item capitulo id est xxix id est nota habet in morte.
7) 84ra–92va
- Verfasser
- Bulgarus (GND-Nr.: 100985912).
- Titel
- Regula iuris mit Kommentar.
- Angaben zum Text
- Apparat zu Dig. 50.17, s. Singer, Beiträge, S. 23; van de Wouw, Kleinschriften, S. 115. – 92v Versus magistri Petri super mysterium ecclesiae.
- Incipit
- 84rb Regula est breuis rerum narratio et quasi cause coniuncto …
- Explicit
- 92va … non obtemperauerit. ›Finito libro‹. Referamus gratias Christo.
- Edition
- Bulgari ad Digestorum titulum de diversis regulis juris antiqui commentarius et Placentini ad eum additiones sive exceptiones, hrsg. von Friedrich Wilhelm Conrad Beckhaus, Bonn 1856. Der Anfang ist ebenfalls ediert bei Caprioli, Tre capitoli, S. 341f., der Anfang der dazugehörigen Glosse auf S. 465f.
8) 93ra–96rb
- Titel
- Quaestionum collectio palatina I.
- Angaben zum Text
- s. Singer, Beiträge, S. 23; Kuttner, Repertorium, S. 246.
- Incipit
- 93ra ›Qvidam‹ laicus forte quadragenarius commisit incestum cum quadam sanctimoniale …
- Explicit
- 96rb … Ex hoc themate tres formantur questiones: Primo queritur an episcopus concedere debuisset quod sacerdos ille tali iudicio se expurgaret. Secundo an ei licuerit … [Text bricht ab].
- Edition
- Fransen, Questiones, S. 569–572, 581f.
9) 96vb–98rb
- Titel
- Quaestionum collectio palatina II.
- Angaben zum Text
- s. Kuttner, Repertorium, S. 247f.
- Incipit
- 96vb Queritur si liceat episcopo suspendere canonicum suum a diuino officio propter conuicia sibi illata …
- Explicit
- 98rb … cum canonici episcopo uolenti prius agere maius crimen obiciant.
- Edition
- Fransen, Questiones, S. 581f., 584f., 574f., 577f., 573.
10) 98r–98vb
- Titel
- Quaestionum collectio palatina III.
- Angaben zum Text
- s. Kuttner, Repertorium, S. 248.
- Incipit
- 98r Queritur utrum miles posset repetere pignora …
- Explicit
- 98vb … et ei parcendum esset similiter et hic.
11) 99ra–99rb
- Titel
- Quaestionum collectio palatina IV.
- Angaben zum Text
- s. Kuttner, Repertorium, S. 248.
- Incipit
- 99r Ecclesia capellam quandam habebat quam monasterium inuaserat …
- Explicit
- 99rb … magis reddit tutos.
- Edition
- In verkürzter Form bei Fransen, Questiones, S. 574f.
12) 99v–100r
- Titel
- Distinctiones Palatinae.
- Angaben zum Text
- s. Singer, Beiträge, S. 24; Kuttner, Repertorium, S. 214f.; van den Wouw, Kleinschriften, S. 115–122.
- Incipit
- 99v Mos … bonus … malus …
- Explicit
- 100r … obseruanda … abitienda.
13) 100va–101vb
- Titel
- Definitiones, Notabilia, Distinctiones.
- Angaben zum Text
- s. Singer, Beiträge, S. 24, Kuttner, Repertorium, S. 215; van den Wouw, Kleinschriften, S. 115f.
- Incipit
- 100va Sciendum quod omnes Romane ecclesie consuetudines sunt institutiones ab aliis inferioribus ecclesiis erunt obseruande …
- Explicit
- 101vb … Set intelligendum est de rebus mobilibus ut argento et auro uel fundo, qui forte consecratur in cimiterium.
- Edition
- van den Wouw, Kleinschriften, S. 123–128.
14) 102ra–102va
- Titel
- Quaestionum collectio palatina V, Pars I.
- Angaben zum Text
- s. Kuttner, Repertorium, S. 248.
- Rubrik
- 102ra ›Causa presumptionibus standum est donec in contrarium probetur‹.
- Incipit
- 102ra Contra quem manifeste turpitudines et cetera. De illis tamen personis …
- Explicit
- 102va … ecclesias tradunt.
15) 102va–104re
- Titel
- Quaestionum collectio palatina VI.
- Angaben zum Text
- s. Kuttner, Repertorium, S. 248.
- Incipit
- 102va Queritur an episcopus publicauerit confessionem …
- Explicit
- 104re … si ulli sepulturam suam de antiqua ad nouam ualeant transferre ecclesiam.
- Edition
- Fransen, Questiones, S. 581–586.
16) 104rd–105rb
- Titel
- Quaestionum collectio palatina V, Pars II.
- Angaben zum Text
- s. Kuttner, Repertorium, S. 248. – 105v leer. – 106*r Federproben.
- Incipit
- 104rd Preses quidam bona ecclesie cui [übergeschrieben: dam] homini fidelitate tenebatur ferro et flamma depopulatus est …
- Explicit
- 105rb … potes connicere ex fine illius decreti consulendo de xxviij.
- Edition
- Teilweise ediert bei Fransen, Questiones, S. 578.
- Bearbeitet von
- Dr. Thorsten Huthwelker, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 678. Beschreibung von: Dr. Thorsten Huthwelker (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.